• مرتضی کریمی‌نیا
این نسخه‌ی قرآن در قطع بیاضی (در قطع ۳/۱۲*۲/۱۸ سانتی متر) در ۳۰۹ برگه (۶۱۸ صفحه) بر روی پوست نگاشته شده است. مساحت بخش مکتوب در هر صفحه حدوداً ۸*۵/۱۳ سانتی‌متر است. در پایان نسخه‌ی (برگه‌ی ۳۰۹پشت) نوشته شده است: «کتبه علی بن أبی طالب فی سنة أربعین من الهجرة.» بنا بر اطلاع من، مسئولان عتبه‌ی علویه در نجف اشرف از یکی دو سال پیش قصد داشته‌اند این نسخه را به صورت عکسی منتشر کنند، اما این مهم هنوز تحقق نیافته است. در اینجا می‌کوشم به تدریج نکات و برداشت‌های خود را درباب این نسخه بنویسم.
کتابخانه و روضه‌ی علویه در نجف اشرف حاوی قرآن‌های کوفی متعددی است. در این میان، دو نسخه‌ی قرآنی منسوب به خط امیرالمؤمنین علیه السلام است که یکی به شماره‌ی ۷۴۴ در خزانه و دیگری ظاهراً با شماره ثبت ۱ در ضریح مقدس قرار دارد. استاد سید احمد حسینی اشکوری، در
فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة فی النجف الاشرف، (مطبعة النعمان، ۱۳۹۰)، ص ۱۵، به این هر دو نسخه اشاره می‌کند و می‌نویسد: «۷۴۴ـ نسخة تحتوی على أوراق من القرآن، كتبت على الرق بخط كوفی قدیم جداً، هذا بالإضافة الى أن فی الروضة نسختین من القرآن تنسب كتابة إحداهما الى الإمام أمیرالمؤمنین (علیه السلام) والثانیة الى الإمام الحسن (علیه السلام)، وقد وضعتا داخل الضریح المقدّس.» ابوعبدالله الزنجانی نیز در
تاریخ القرآن، (ترجمه‌ی فارسی، ص ۸۶) می‌نویسد: «در ماه ذیحجه سال ۱۳۵۳ قمری در کتابخانه‌ی امیرالمؤمنین نجف قرآنی دیدم بخط کوفی که در پایان آن آمده بود: کتبه علی بن ابی طالب فی سنة اربعین من الهجرة.» ظاهراً منظور وی باید همین قرآن باشد. وی می‌افزاید: «چون کلمه‌ی أبی و أبو در شیوه‌ی نگارش کوفی همانند یکدیگر نوشته می‌شده‌اند، افرادی که به خط کوفی آشنایی کافی نداشته‌اند، پایان این مصحف را بصورت "کتبه علی بن ابوطالب ..." خوانده‌اند.»
در صفحه‌ی نخست نسخه (برگه‌ی ۱الف)، وقف‌نامه‌ی با خط بسیار جدید نستعلیق نوشته شده که به‌نظر بسیار متأخر می‌آید. در این وقفیة ــ که بخش‌هایی از آن ناخواناست ــ چنین آمده است:
هو الواقف علی الضمائر. غرض از تحریر این کلمات آنکه حاضر گردید حضرت گرامی منزلت ستوده خصلت آقا محمد مهدی ولد مرحمت و غفران پناه و جنت و رضوان آرامگاه ... حاجی محمد هاشم و وقف صحیح شرعی نمود این قرآن مجید و فرقان عظیم را مشروط باینکه در روضه مقدسه منور و عرض درجه امام الانس و الجان ... در درون ضریح منور در روی صندوق بوده باشد و از آن موضع شریف بجای دیگر نبرند و قرآن ؟ واقف موفق بتصرف وقف دارد ... آن ذخیره خود نموده که فی یوم لا ینفع مال و لا بنون بکار او آید و تغییر دهنده وقف بغضب خدا و نفرین رسول گرفتار شود و هر کس ... این قرآن مجید را در معرض بیع یا رهن یا هبه یا انواع دیگر از تصرفات مالکانه برآورد یا موضع مزبور بجای دیگر نقل نماید ... در مصداق آیه کریمه فَمَن بَدَّلَهُ خاهد [
کذا] بود و صیغه شرعیه جاری گردید و این دو کلمه بجهة وقفیة قلمی گردید تحریراً فی تاریخ شهر ربیع الآخر ... ۱۱۸۹.
بر روی تمام برگه‌ها و صفحات این قرآن شماره‌گذاری صفحه‌ای وارد شده است از این رو، در ادامه برای سهولت ارجاع، هم به شماره‌ی برگه و هم به شماره‌ی صفحه اشاره خواهم کرد.
با آنکه این قرآن تقریباً کامل و حاوی تمام سوره‌های قرآن است، به نظر می‌رسد که بخش‌هایی از آغاز و انجام آن با خط کاتبی دیگر تدارک و ملحَق شده است. از این جهت، مجموعاً سه گونه خط در این مصحف می‌یابیم:
۱) بخش اعظم و اصلی این نسخه (۲۹۵ برگه) با خطی یکدست و یکنواخت کتابت شده است. کاتب این قسمت را کاتب الف می‌نامیم. این کاتب سرسوره‌ها را با رنگ طلایی می‌نویسد. برای سرسوره‌ها هیچ‌گونه قاب مستطیلی یا مشابه آن قرار نمی‌دهد و در هیچ جا از درون‌مایه‌های مختلف گیاهی یا هندسی در تذهیب استفاده نمی‌کند. کاتب الف در آغاز هر سوره، تنها به نام سوره و تعداد آیات آن اشاره می‌کند. وی در این جا اختصار را رعایت می‌کند و حتی از کلمه‌ی سوره نیز استفاده نمی‌کند. مثلا می‌نویسد: «نوح عشرون و سبع» (برگه‌ی ۲۹۰پشت؛ ص ۵۸۰)؛ «المزمل سبع عشرة» (برگه‌ی ۲۹۲پشت؛ ص ۵۸۴)؛ «المدثر خمسون و ست آیت» (برگه‌ی ۲۹۳پشت؛ ص ۵۸۶). همین سه مثال نشان می‌دهد که اولاً عد الآی در این نسخه متفاوت از نسخه‌ی رایج و شمارش کوفی است، ثانیاً کاتب متن، عبارت عربی عدد و معدود را درست نمی‌نویسد. به جای سبع و عشرون می‌نویسد: عشرون و سبع، و به‌جای ست و خمسون آیة، می‌نویسد: خمسون و ست آیت.
۲) بخشی کوتاهی از سوره‌های پایانی قرآن به قلم کاتب ب کتابت شده است. این بخش شامل ده برگه از مصحف، در جزءهای ۲۹ و ۳۰ قرآن می‌شود. ظاهراً این بخش در اصل متعلّق به مصحفی دیگر بوده و به سبب افتادگی برگه‌ها در این مصحف، به آن افزوده شده است. ص ۵۸۸ (برگه‌ی ۲۹۴پشت)، به آیه‌ی التفّت السّاق بالسّاق (قیامة، ۲۹) ختم می‌شود، اما صفحه‌ی بعد، از آیه‌ی فإذا قرأناه فاتّبع قرآنه (قیامة، ۱۸) آغاز می‌شود. مشخص است که کاتب بخش اصلی مصحف نمی‌توانسته خود این قسمت را مکرّر نوشته باشد. این بخش با خط دیگری و با قلم نازک‌تر نوشته شده است و در آن، بر خلاف بخش اعظم مصحف (یعنی دستخط کاتب الف)، سر سوره‌ها را با رنگ قرمز ــ و نه طلایی ــ نوشته‌اند. در این قسمت، ۱۰ برگه، معادل با بیست صفحه (از برگه‌ی ۲۹۵ تا ۳۰۴؛ ص ۵۸۸ـ ۶۰۸) با همین خط وجود دارد.
۳) کاتب آخر ــ که وی را کاتب ج می‌نامیم ــ تنها ۴ برگه ــ دو برگ در آغاز مصحف، و دو برگ در پایان مصحف ــ را نگاشته است. برگه‌ی ۱پشت، برگه‌ی ۲رو و پشت (از آغاز سوره‌ی فاتحة تا بقرة، ۲۴)، برگه‌ی ۳۰۵ (ص ۶۰۹ـ۶۱۰) (از آیه‌ی ۲ سوره‌ی لیل تا آیه‌ی ۶ سوره‌ی ضحی) و برگه‌ی ۶۰۸ (صفحات ۶۱۵ـ۶۱۶) (سوره‌های عصر، همزة، فیل، قریش، ماعون و کوثر، آیه‌ی ۱) با این دستخط نوشته شده است. خط این کاتب درشت‌تر از خط کاتب ب و نزدیک به خط کاتب الف است، اما سرسوره‌ها در این بخش، همانند کاتب ب، با رنگ قرمز ــ نه طلایی ــ مشخص شده‌اند. این کاتب علاوه بر اشاره به نام و تعداد آیات هر سوره، با عباراتی درست از نظر عربی، مکی یا مدنی بوده آن سوره را نیز مشخص می‌کند. مثلاً می‌نویسد: «الهمزة مکیة و أنها تسع آیات» (برگه‌ی ۳۰۸رو)؛ «الفاتحة مکیة و أنها سبع آیات» (برگه‌ی ۱پشت)؛ «البقرة مائتان و ست و ثمانون آیة» (برگه‌ی ۱پشت).
مصحف ش 1 منسوب به امام علی علیه السلام در نجف اشرف 
