فضائل أمیرالمؤمنین علي بن أبي طالب علیه السلام

از احمد بن حنبل، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی

مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی بیشتر حیات علمی خود را به بررسی و تحقیق در دو موضوع گذراند: یکی فضائل اهل بیت و مخصوصا امیرالمومنین و دیگری کتابشناسی و فهرستنگاری نسخه های خطی. و این هر دو هم از طول مصاحبت و شاگردی دو تن از اعلام معاصر متاثر بود: علامه امینی و شیخ آقا بزرگ تهرانی.
اکنون موسسه محقق طباطبایی که با هدف آماده سازی و نشر آثار ایشان با مدیرت فرزند آن مرحوم سید علی طباطبایی یزدی تأسیس شده است، پس از طی مراحل اولیه تنظیم و تحقیق آثار ایشان ، در روندی آمیخته با صبری جمیل، و دقتی قابل تحسین، نخستین کتاب از دوره آثار محقق طباطبایی در هیات و صورتی جدید را عرضه کرده است.
این کتاب فضائل امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام تالیف احمد بن محمد بن حنبل شیبانی (۱۶۴ – ۲۴۱ق) امام حنبلیان است. اهمیت کتاب احمد بن حنبل تنها در آن نیست که از نخستین کتابهای مستقل درباره امیرالمومنین به شمار می رود بلکه خود از قدیمی ترین دوره ای است که آثار مکتوب اسلامی از آن زمان به ما رسیده است. محقق طباطبایی نیز نظر به همین اهمیت کتاب، اهتمام ویژه ای بدان داشته و علاوه بر ضبط نص و دقت در اصلاح متن و ذکر نسخه بدلها، سعی کرده تمام احادیث و روات را از مصادر مختلف مطبوع و مخطوط استخراج و شناسایی کند. به گونه ای که حجم این تعلیقات از متن اصلی کتاب بیشتر شده است. دشواری این امر را تنها با مقایسه امکانات امروز با روزگار انجام این کار می توان درک کرد. زمانی که بسیاری از این منابع هنوز چاپ نشده بود و حتی اگر چاپ شده بود دسترسی به نسخه چاپی بعضی از آنها دشوار بود . داستان دستیابی به نسخه های خطی که خود شرح هجران و خون جگر بود. بسیاری از کتابخانه ها از در اختیار قرار دادن آنها امتناع می کردند و کتابخانه های بسیاری فهرستی از موجودی خود نداشتند.. وسایل تصویربرداری از نسخه ها مهیا نبود و رؤیت هر نسخه منوط به حضور در خود کتابخانه و استنساخ از آن بود و مشکلاتی دیگر از این دست. میزان این تلاش را زمانی می توان به درستی درک کرد که بدانیم هنوز هم شماری از این منابع به صورت دستنویس باقی مانده اند و چاپ تحقیقی درستی از آنها در دسترس محققان نیست.
این کار را محقق طباطبایی در بدو مهاجرت خود به ایران، یعنی سال ۱۳۵۶ هجری شمسی انجام داده و با آن که کتاب در زمان حیات خود مصحح تقریبا آماده بود اما به دلایلی انتشار آن تا امروز که ۱۷ سال از رحلت ایشان می گذرد به تعویق افتاد.
کتاب فضائل امیرالمومنین در این چاپ چند بخش عمده دارد:
نخست مقدمه ای از فرزند مصحح سید محمد طباطبایی در توضیح مراحل آماده سازی کتاب برای انتشار. از این صفحات بر می آید کتاب بر اساس ۵ نسخه تصحیح شده که کهنترینشان از سده ششم هجری در کتابخانه ینی جامع استانبول نگهداری می شود. دیگر نسخه ها در کتابخانه آیت الله روضاتی اصفهان و کتابخانه آیت الله مرعشی قم (دو نسخه) و کتابخانه ای نامعلوم در یمن نگهداری می شود.
سپس مقدمه درازدامن خود مولف آغاز می شود که در طی ۷۰ صفحه به این مطالب پرداخته شده است: معنای فضیلت و فضائل، بسیاری فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، درباره کتاب، شرح حال احمد بن حنبل و فرزندش عبدالله که کتاب به روایت اوست و شرح حال احمد بن جعفر قطیعی راوی کتاب.
صفحات ۱۰۷ – ۳۶۹ متن اصلی کتاب به همراه حواشی و تعلیقات آن است. بخش بندی کتاب ـ همچنان که در آثار سده های نخستین بوده است ـ ابتدایی است و تنها ۵ عنوان کلی در آن به چشم می خورد: اخبار امیرالمومنین علی بن ابی طالب و زهده، نسب امیرالمومنین علی بن ابی طالب، اسم امه و نسبها، فضائل علی، من فضائل علی من حدیث ابی بکر بن مالک عن شیوخه غیر عبدالله.
مجموع روایات کتاب ۳۶۹ است. در پایان هم نمایه های فنی متعدد کارساز و راهگشای خوانندگان است. نکته جالب آن است که خود محقق طباطبایی یکی از نمایه ها را استخراج کرده بوده است (فهرست احادیث بر اساس مسانید) که در ص ۳۹۴ تصویر دستخط ایشان به چاپ رسیده است.
دیگر نمایه های کتاب عبارتند از: آیات، احادیث، آثار، اعلام، طوائف و قبائل و فرق، اماکن و بلدان، وقائع و ایام و اشعار.
از صفحه بندی و آرایش کتاب و کیفیت چاپ و طراحی کاور آن به وضوح مشخص است که زحمت زیادی برای پاکیزه و زیبا بودن آن کشیده شده است که از این بابت نیز می باید به موسسه محقق طباطبایی تبریک گفت و منتظر دیگر انتشارات آن شد.
انتشار این اثر قابل توجه با تحقیق شایسته مرحوم استاد طباطبایی، منبعی ارزشمند را در اختیار پژوهشگران تاریخ تشیع، متون حدیثی، و فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام نهاده است.