امام علی (ع)، علوم قرآنی و حدیث
• احمد پاکتچی
مصحف و قرائت: در زمینه قرآن نخست باید به روایاتی اشاره کرد که امام علی(ع) را به عنوان نخستین گردآورنده قرآن کریم معرفی کرده است؛ بر این پایه، آن حضرت پس از درگذشت پیامبر(ص) سوگند یاد کرد که تا قرآن کریم را در مصحفی گردآوری نکند، از خانه بیرون نیاید. این حکایت در منابع شیعه و اهل سنت بارها نقل شده است (نک : صنعانی، ۵/۴۵۰؛ فضل بن شاذان، ۲۲۲-۲۲۳؛ ابن سعد، ۲/۳۳۸؛ ابن عبدالبر، ۳/۹۷۴). در منابع امامی، از زبان ائمه(ع) بارها آن حضرت به عنوان نخستین کسی معرفی شده که به جمع کل قرآن توفیق یافته است (نک : صفار، ۲۱۳؛ کلینی، ۱/۲۲۸).
ابن ندیم برپایه همین روایات، آن حضرت را نخستین کسی دانسته که به جمع قرآن دست یازیده است (ص ۳۰)، اما ابن ابی داوود «جمع قرآن» را در این روایات به معنای «حفظ قرآن» گرفته، و در پیش‌گامی حضرت در این راستا تردید کرده است (ص ۱۰). قدر مسلّم، مصحف امام علی(ع) به اندازه مصاحف دیگر صحابه، چون ابن مسعود و اُبَیّ بن کعب از رواج عام برخوردار نبوده، و به همین سبب، برای نویسندگان کتب مصاحف ناشناخته مانده است. حتى شیخ مفید در این باره بحث کرده که علت استتار این مصحف در عین شناخته بودنِ دیگر مصاحف چه بوده است ( المسائل...، ۱۱۹).
ابن ندیم اطلاعاتی گسترده درباره مصحف حضرت داشته، و نه‌تنها از وجود آن نسخه نزد امام جعفر صادق(ع) و انتقال آن به فرزندانش سخن گفته، بلکه از نسخه‌ای دیگر نزد اولاد امام حسن(ع) یاد کرده، و خود آن را دیده بوده است (همانجا). به گفته ابن ندیم، ترتیب سور در مصحف حضرت برپایه نزول سور بوده است (همانجا؛ نیز نک : قرطبی، ۱/۵۹؛ سیوطی، الاتقان، ۱/۲۱۶، اسرار...، ۶۸).
روایات امامی درباره مصحف امام علی(ع) حکایت از آن دارد که این مصحف در عین اشتمال بر تنزیل آیات، در بردارنده تأویل آیات نیز بوده است (نک : کتاب سلیم...، ۲۱۱؛ صفار، ۱۶۶؛ کلینی، همانجا؛ مفید، اوائل...، ۸۱؛ طبرسی، احمد، ۱/۲۲۳، ۳۸۳). در منابع روایی به ندرت مضامینی از مصحف علی(ع) نقل شده است که نسبت به مصاحف موجود افزوده یا تفاوتی داشته باشد (نک : استرابادی، ۱/۳۷۴؛ مجلسی، ۲۴/۱۹، ۳۵/۶۰؛ ابوالقاسم کوفی، ۱/۲۴، حاشیه).
ابوالقاسم خویی ضمن اشاره به این سوء تفاهم که میان مصحف آن حضرت با مصاحف موجود تفاوت معناداری وجود داشته باشد، چنین تفاوتی را نفی کرده، و افزوده‌های مصحف علی(ع) بر مصاحف موجود را از مقوله تأویل، و نه تنزیل دانسته است (نک : ص ۲۲۲-۲۲۴). این موضع رسمی امامیه در طی تاریخ نیز هست و بر همین پایه، مصاحف عثمانی در طی تاریخ نزد امامیه پذیرش داشته است. جمع بین اصالت مصحف علی (ع) به عنوان فرد اجلای مصاحف و مقبولیت مصاحف رسمی در عبارتی از علامه حلی بازتاب یافته است (۳/۱۴۱).
در حوزه قرائت قرآن، امام علی(ع) از جمله صحابیانی است که بسیاری از طرق قرائی بدو ختم می‌شود (ذهبی، معرفة...، ۱/۱۰۵-۱۰۹؛ ابن جزری، غایة...، ۱/۵۴۶). در میان آنان که از آن حضرت قرائت آموختند، شماری از تابعان بزرگ کوفه، چون ابوعبدالرحمان سلمی، ابوالاسود دؤلی، عبدالرحمان بن ابی لیلى و زِرّ حُبیش دیده می‌شود (نک : ابن مجاهد، ۶۸، ۷۰، ۷۳). در سند اتصال قاریان هفتگانه، نام آن حضرت افزون بر ۳ قاری کوفه، در اسانید ابوعمرو، قاری بصره نیز دیده می‌شود (همانجاها؛ ابوعمرودانی، ۹؛ ابن جزری، النشر، ۱/۱۳۳، ۱۵۵، ۱۶۵).
افزون از بازتاب قرائت امام علی(ع) در چارچوب قرائات سبع، مواردی از قرائات منسوب به آن حضرت نیز در منابع قرائات شاذ دیده می‌شود (مثلاً نک : ابن خـالویه، ۵، ۱۰، ۱۲، جم ؛ نحاس، ۲/۴۳۴، ۴/۳۶۲، ۶/۱۶؛ طبرسی، فضل، ۴/۱۲۱، ۵/۴۶۵، جم ؛ قرطبی، ۶/۴۱۶، ۷/۵۸، جم ). مواردی از قرائات آن حضرت نیز در قالب اختلاف مصاحف صحابه نقل شده است (مثلاً نک : ابن ابی داوود، ۵۳). در سده‌های متقدم برخی تک نگاشتها نیز درباره قرائت آن حضرت توسط کسانی چون عبدالواحد غلام ابن مجاهد و محمد بن عباس ابن جُحام نوشته شده بود (نک : طوسی، الفهرست، ۱۴۸، ۱۷۷؛ نجاشی، ۲۴۷؛ قس: یاقوت، ۵/۷۰).
تفسیر و علوم قرآن: در زمینه تفسیر، روایاتی از زبان امام علی(ع) آمده است مبنی بر اینکه آیه‌ای نازل نشده، مگر اینکه من آگاهم کجا نازل شده، درباره چه و در چه موضوعی نازل شده است ( کتاب سلیم، ۲۵۶؛ ابن سعد، ۲/۳۳۸؛ عیاشی، ۱/۱۴؛ ابن بابویه، الامالی، ۳۵۰). در برخی روایات از زبان آن حضرت، درباره آگاهی وی به سبب نزول، تأویل، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و عام و خاص تمامی آیات سخن رفته است (نک : کلینی، ۱/۶۴؛ عیاشی، ۱/۱۸؛ ابن بابویه، الخصال، ۲۵۷). به اینها باید روایاتی را افزود که از اشتمال مصحف علی(ع) بر تأویل آیات نیز یاد کرده است. این نکته درخور توجه است که ابن عباس، به عنوان مشهورترین مفسر صحابه، از شاگردان آن حضرت بوده (ذهبی، سیر...، ۳/۳۳۲)، و مسائل تفسیری را از وی می‌پرسیده است (مثلاً نک : حاکم، المستدرک...، ۲/۳۶۰؛ نیز نک : مقری، ۷۷). امام علی(ع) به عنوان یکی از برجسته‌ترین مفسران صحابه، همواره موردتوجه بوده، و انبوهی از روایات تفسیری از آن حضرت در سراسر تفاسیر شیعه و اهل سنت ضبط شده است. برخی از احادیث آن حضرت، مانند قضای ایشان درباره اقل مدت حمل برپایه همسنجی میان دو آیه قرآن (بقره/۲/۲۳۳؛ احقاف/۴۶/۱۵)، ناظر به نوعی استدلال تفسیری، و منشأ شکل‌گیری نظریه‌هایی در حیطه تفسیر قرآن به قرآن بوده است (نک : ابن شبه، ۳/۹۷۹؛ بیهقی، ۷/۴۴۲؛ ابن کثیر، ۴/۱۵۸؛ سیوطی، الدر...، ۱/۲۸۸).
برخی از آموزه‌های امام علی(ع) همچون توصیه ایشان به ابن عباس آنگاه که رهسپار مناظره با خوارج بود، مبنای یک نظریه تفسیری است؛ در عبارت آن حضرت چنین آمده است که قرآن وجوه متنوعی را حمل می‌کند، یا به تعبیر دیگر دارای چند‌معناست و در فهم دقیق آن باید از سنت یاری گرفت ( نهج‌البلاغة، نامه ۷۷؛ سیوطی، مفتاح...، ۵۹).
در زمینه علوم قرآنی، در مباحثی چون ناسخ و منسوخ و اسباب النزول روایات فراوانی از آن حضرت نقل شده است (واحدی، ۱۱، ۲۱۶، جم ؛ ابن حجر، ۱/۵۲۳، ۵۲۹، جم ؛ سیوطی، لباب...، ۳۳، ۶۸، جم ؛ مقری، ۱۹، ۷۸، جم ). در باب آیه شماری قرآن، روایت کوفی عمدتاً برپایه نقل ابوعبدالرحمان سلمی از امام علی(ع) نهاده شده است (سیوطی، الاتقان، ۱/۲۳۳). آن حضرت بر اهمیت سخن گفتن درباره قرآن برپایه آگاهی تأکید داشته، و به شدت از اقدام به تفسیر، بدون بازشناختن ناسخ از منسوخ و دیگر دانشهای قرآنی نهی کرده است (مثلاً نک : صنعانی، ۳/۲۲۰؛ ابن ابی شیبه، ۵/۲۹۰؛ عیاشی، ۱/۱۲؛ طبرانی، ۱۰/۲۵۹؛ بیهقی، ۱۰/۱۱۷).
گفتنی است که برخی از روایات امام علی(ع) در باب اقسام آیات و علوم قرآنی در مجموعه‌ای متقدم توسط یکی از عالمان امامی گرد آمده، و در کنار روایاتی از دیگران و تحلیلهایی از نویسنده قرار گرفته است. این متن که گاه تمامی آن از زبان امام علی(ع) تصور شده، به «تفسیر النعمانی» شهرت یافته است (نک : «تفسیر»، سراسر اثر). در حالی که تحریرهایی از آن به روایت کسانی جز نعمانی مانند سعد بن عبدالله اشعری نیز وجود داشته است (نک : ه د، تفسیر نعمانی).
حوزه حدیث: امام علی(ع) به عنوان یکی از نزدیک‌ترین یاران پیامبر(ص)، فرصت گسترده‌ای برای ارتباط با آن حضرت داشته، و حجم بزرگی از احادیث را نیز از ایشان روایت کرده است. در واقع علی(ع) را باید در شمار پرروایت‌ترین صحابه به شمار آورد. نووی در شمارش خود، احادیث ثابت در منابع اهل سنت را که توسط آن حضرت از پیامبر(ص) نقل شده، ۵۸۶ حدیث گفته است (۲/۳۴۵). احادیث مسند امام علی(ع) در مسانید بزرگ‌بخش مهم و پرحجمی را تشکیل داده است (مثلاً نک : احمد بن حنبل، ۱/۷۵ بب ؛ ابویعلى، ۱/۲۲۳ بب ، بزار، ۲/۹۵ بب ؛ ۳/۷ بب ). با این همه، برخی محدثان شیعه و اهل سنت، چون عبدالعزیز بن یحیى جلودی و یعقوب بن شیبه به تألیف کتابی با عنوان مسند علی بن ابی طالب(ع) نیز دست زدند (نک : طوسی، الفهرست، ۲۱۰؛ نجاشی، ۲۴۰، ۴۵۱). همچنین علی بن عبدالله خدیجی کتابی با عنوان الصفّینیات و الکوفیات تألیف کرد که مشتمل بر افعال آن حضرت بود (همو، ۲۶۷). در دوره‌های متأخر نیز سیوطی مسندی برای حضرت فراهم آورد (چ بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م) و حسن قپانچی و طاهر سلامی در کتابی با عنوان مسند الامام علی (ع) احادیث آن حضرت را براساس منابع متنوع گرد آورده‌اند (چ بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م).
براساس روایات و شواهد، امام علی(ع) خود نیز نسبت به کتابت و جمع احادیث اهتمام داشت و در منابع کهن همواره سخن از نسخه‌هایی است که توسط خود حضرت گرد آمده بود. در رأس اینها، باید به نسخه‌ای اشاره کرد که با عنوان کتاب علی شهرت یافته است. در متون حدیثی موارد پرشماری نقل از این منبع دیده می‌شود که عموماً از طریق دسترسی ائمه(ع) به کتاب است. نقلیات از این کتاب نه تنها به طور گسترده در منابع حدیث امامی دیده می‌شود (نک : مسائل...، ۱۱۵؛ برقی، ۱۰۷، ۲۷۳؛ کلینی، ۱/۴۱، ۴۰۷، جم ؛ ابن بابویه، من لایحضر...، ۲/۳۳۸، ۳/۳۲۹، جم )، بلکه حتى می‌توان مواردی از آن را در منابع حدیث اهل سنت یا منابع تاریخی یافت (مثلاً نک : صنعانی، ۴/۵۳۲؛ مسعودی، ۴/۸۵؛ ابوالفرج، ۱۴۲).
ظاهراً تا اوایل سده ۲ق، نسخه‌هایی از این کتاب در اختیار جویندگان علم قرار داشته است (نک : طوسی، الاستبصار،۱/۱۲۶)، اما در اواسط این سده، این نسخه در دسترس عموم نبوده، و ابوبصیر گمان داشته که این کتاب ناپدید شده است (کلینی، ۷/۱۱۹؛ طوسی، تهذیب...، ۹/۳۲۴). ابن فضال نسخه‌ای از آن را به دست آورده، و به تأیید امام کاظم(ع) رسانده بوده است (همان، ۱۰/۲۹۲).
در منابع روایی امامیه از کتابی پرحجم در بردارنده مسائل فقهی به املاء پیامبر(ص) وبه خط امام علی(ع) با نام الجامعة یاد شده که رابطه آن با کتاب علی درخور تأمل است (مثلاً نک : صفار، ۱۶۲-۱۷۰، جم ؛ کلینی، ۱/۵۷، ۲۳۹؛ برای روایتی در رؤیت این کتاب، نک : نجاشی، ۳۶۰). همچنین رابطه کتاب الدیات به روایات ظریف بن ناصح از آن حضرت (چ همراه الاصول الستة عشر، قم، ۱۴۰۵ق) قابل مطالعه است. نیز به روشنی نمی‌توان گفت: آن نسخه‌ای که در اوایل سده ۳ق، یحیی بن معین، عالم اهل سنت بغداد آن را «اثبت» خوانده، و متضمن موضوعاتی در باب دیات بوده است (۱/۱۱۳)، چه رابطه‌ای با کتاب علی(ع) داشته است. به هر روی، این کتاب به کوشش جعفر شهری از خلال روایات موجود بازسازی شده است (چ قم، ۱۳۷۶ش؛ برای آغازگری آن حضرت در تدوین سنت نبوی، نیز نک : قصیر عاملی، سراسر اثر).
در منابع علوم الحدیث، به هنگام سخن از «اصح اسانید» در نقد احادیث نبوی، اسانیدی چون «ایوب از ابن سیرین از عبیده از علی(ع)»، «رهبری از امام سجاد از پدرش از علی(ع)»، یا «امام صادق از پدرانش از علی(ع)» به عنوان صحیح‌ترینها یاد شده‌اند (مثلاً نک : حاکم، معرفة...، ۵۳-۵۴؛ خطیب بغدادی، الکفایة...، ۳۹۷؛ مزی، ۲۰/۳۸۸). درباره احادیثی به سند «امام رضا از پدرانش از امام علی(ع) از پیامبر(ص)»، در میان نقادان حدیث چنین تعبیری وجود داشت که اگر این اسانید بر مجنونی خوانده شود، شفا می‌یابد (نک : ابن ماجه، ۱/۲۵؛ ابونعیم، ۳/۱۹۲؛ رافعی، ۳/۴۸۲).
در منابع امامی، با اینکه پس از پالایشهای صورت گرفته از میانه سده ۲ق، بخش مهمی از احادیث منقول از امام علی(ع) به سبب بی‌اعتمادی به صحت انتقال، کنار گذاشته شده است، اما هنوز بسیاری از احادیث به نقل از آن حضرت در متون حدیثی دیده می‌شود (مثلاً نک : کلینی، ۲/۴۶، ۶۵۹؛ جم ؛ ابن بابویه، من لایحضر، ۴/۱۷۹، ۳۵۲، جم ؛ طوسی، تهذیب، ۱/۲۵، ۴۵، جم ؛ نیز نک : مسند زید...، ۵۱، ۵۵، جم (. برخی از مسانید منتسب به ائمه(ع) و در رأس آنها صحیفة الرضا(ع) نیز اساساً با هدف گردآوری همین روایات تدوین شده‌اند (نک : سراسر اثر).
باید توجه داشت که نزد امامیه، اقوال و افعال شخص آن حضرت نیز به عنوان امام معصوم حدیث تلقی می‌شود و بسیاری از احادیث منقول از خود آن حضرت نیز در منابع روایی امامیه نقش بسته است (مثلاً نک : کلینی، ۱/۱۸-۲۰، ۲۳، جم ؛ ابن بابویه، همان، ۱/۲۳، ۳۳، جم ؛ طوسی، همان، ۱/۵۳، ۵۵، جم ). در این باره، همچنین باید به مجموعه‌هایی اشاره کرد که اختصاصاً دربردارنده احادیث آن حضرت بوده‌اند. برخی از متقدم‌ترین این آثار کتاب آداب امیر المؤمنین(ع) از قاسم بن یحیى راشدی (طوسی، الفهرست، ۱۵۳) و نسخه عمر بن عبدالله ثقفی (نجاشی، ۲۸۶) در سده‌های ۲ و ۳ق/۸ و ۹م است. از همان سده نخست هجری تدوین مجموعه‌هایی دربردارنده خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمتهای آن حضرت نیز آغاز شد و در طی قرون متمادی دوام یافت (برای فهرستی از تألیفات، نک : خطیب حسینی، ۱/۵۱ بب ). از آن شمار، مشهورترین نمونه‌ها غرر الحکم گردآورده ابوالفتح آمدی (نیمه اول قرن ۶ق) و نهج البلاغة گردآورده شریف رضی (د ۴۰۶ق/۱۰۱۵م) است؛ به خصوص منبع اخیر در طی سده‌های متمادی از پراهمیت‌ترین کتابهای حدیثی نزد شیعه بوده، و شرحهای پرشماری بر آن نوشته شده است.
شماری از مهتران و کهتران صحابه و نیز بسیاری از تابعان از محضر امام علی(ع) بهره گرفته، و روایات او از پیامبر(ص)، یا اقوال و افعال شخص آن حضرت را نقل کرده‌اند (برای فهرستی از آنان، مثلاً نک : طوسی، الرجال، ۵۷-۹۲؛ نووی، ۱/۳۱۶). برخی از مؤلفان شیعه چون ابن عقده همدانی و محمد‌بن وهبان دیبلی در سده ۴ق تک‌نگاشتهایی در معرفی شاگردان و راویان حضرت تألیف کردند (نک : طوسی، الفهرست، ۵۲؛ نجاشی، ۳۹۷).
در منابع علم الحدیث، گفتاری از امام علی(ع) نقل شده که حاوی این توصیه است: حدیث را بسیار مذاکره کنید که اگر چنین نکنید، از بین خواهد رفت (نک : ابن ابی شیبه، ۵/۲۸۵؛ حاکم، معرفة، ۶۰، ۱۴۱؛ خطیب بغدادی، الجامع...، ۱/۲۳۶). همین رویکرد موجب شده است تا محفل امیرالمؤمنین(ع) به عنوان آغازگری در حیطه تدوین حدیث مطرح باشد. برخی از شاگردان آن حضرت چون عبیدالله بن ابی رافع، علی بن ابی رافع و ربیعة‌بن سُمَیع از نخستین مؤلفان آثار روایی بودند (نک : نجاشی، ۴-۹).
امام علی(ع) در نقد و ارزیابی حدیث نیز بنیان‌گذار نخستین بحثها ست. از آن جمله باید به گفتاری نظام‌مند از آن حضرت در باب اختلاف احادیث اشاره کرد که به روایت ابان بن ابی عیاش ثبت شده است؛ در این گفتار، عوامل اختلاف میان احادیث منقول از پیامبر(ص)، وجود احادیث مجعول، احادیث ناشی از وهم صحابی، و نیز وجود ناسخ و منسوخ، عام و خاص و محکم و متشابه در احادیث نبوی دانسته شده است (نک : کتاب سلیم، ۱۰۳-۱۰۷؛ کلینی، ۱/۶۲-۶۴؛ نهج‌البلاغة، خطبه ۲۰۸). در ابواب یاد شده، مانند ناسخ و منسوخِ حدیث نیز روایاتی از آن حضرت نقل شده که راهگشای این مباحث بوده است (مثلاً نک : ابن شاهین، ۶۲، ۳۰۱، جم ).
مآخذ: ابن ابی داوود، عبدالله، المصاحف، قاهره، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م؛ ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق؛ ابن بابویه، محمد، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق؛ همو، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش؛ همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴ق؛ ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م؛ همو، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانه مصطفى محمد؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، العجاب فی بیان الاسباب، به کوشش عبدالحکیم محمد انیس، دمام، ۱۹۹۷م؛ ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن شاهین، عمر، ناسخ الحدیث و منسوخه، به کوشش سمیر زهیری، زرقاء، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م؛ ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، مکه، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م؛ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۴۰۱ق؛ ابن ماجه، محمد، السنن، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م؛ ابن مجاهد، احمد، السبعة، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۷۲م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوعمرودانی، عثمان، التیسیر، به کوشش اتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م؛ ابوالفرج اصفهانی، علی، مقاتل الطالبیین، نجف، ۱۳۸۵ق؛ ابوالقاسم کوفی، علی، الاستغاثة فی بدع الثلاثة، نجف، ۱۳۶۸ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م؛ ابویعلى موصلی، احمد، المسند، به کوشش حسین سلیم اسد، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛ احمد بن حنبل، المسند، قاهره، ۱۳۱۳ق؛ استرابادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة، به کوشش مدرسه امام مهدی(ع)، قم، ۱۴۰۷ق؛ برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ش؛ بزار، احمد، المسند، به کوشش محفوظ الرحمان زین‌الله، بیروت/مدینه، ۱۴۰۹ق؛ بیهقی، احمد، السنن الکبرى، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م؛ «تفسیر»، منسوب به نعمانی، ضمن ج ۹۰ بحار الانوار (نک : هم ، مجلسی)؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م؛ همو، معرفة علوم الحدیث، به کوشش معظم حسین، مدینه، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م؛ خطیب بغدادی، احمد، الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع، به کوشش محمود طحان، ریاض، ۱۴۰۳ق؛ همو، الکفایة فی علم الروایة، به کوشش ابوعبدالله سورتی و ابراهیم حمدی مدنی، مدینه، المکتبة العلمیه؛ خطیب حسینی، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغة، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۹۵ق؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش طیار آلتی قولاچ، استانبول، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م؛ رافعی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵م؛ سیوطی، الاتقان، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛ همو، اسرار ترتیب القرآن، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، قاهره، دارالاعتصام؛ همو، الدر المنثور، قاهره، ۱۳۱۴ق؛ همو، لباب النقول، بیروت، داراحیاء العلوم؛ همو، مفتاج الجنة، مدینه، ۱۳۹۹ق؛ صحیفة الرضا(ع)، قم، ۱۴۰۸ق؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، تهران، ۱۴۰۴ق؛ صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، موصل، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م؛ طبرسی، احمد، الاحتجاج، به کوشش محمدباقر موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، ۱۴۱۵ق؛ طوسی، محمد، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۵-۱۳۷۶ق؛ همو، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خراسان، نجف، ۱۳۷۹ق؛ همو، الرجال، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م؛ همو، الفهرست، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰م؛ علامه حلی، حسن، تذکرة الفقهاء، قم، ۱۴۱۴ق؛ عیاشی، محمد، التفسیر، قم، ۱۳۸۰-۱۳۸۱ق؛ فضل بن شاذان، الایضاح، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۷ش؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۹۷۲م؛ قصیر عاملی، مصطفى، کتاب علی و التدوین المبکر للسنة النبویة، تهران، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م؛ کتاب سلیم بن قیس، به کوشش محمدباقر انصاری، قم، ۱۴۱۵ق؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛ مزّی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله؛ مسائل علی بن جعفر، قم، ۱۴۰۹ق؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م؛ مسند زید بن علی، به روایت ابوخالد واسطی، به کوشش عبدالواسع بن یحیى واسعی، بیروت، ۱۹۶۶م؛ مفید، محمد، اوائل المقالات، قم، ۱۴۱۳ق؛ همو، المسائل العکبریة، قم، ۱۴۱۳ق؛ مقری، هبةالله، الناسخ و المنسوخ، به کوشش زهیر شاویش و محمد کنعان، بیروت، ۱۴۰۴ق؛ نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسى شبیری‌زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق؛ نحاس، احمد، اعراب القرآن، به کوشش زهیر غازی زاهد، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ نووی، یحیى، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، ۱۹۹۶م؛ نهج البلاغة؛ واحدی، علی، اسباب النزول، قاهره، ۱۳۸۸ق؛ یاقوت، ادباء؛ یحیی بن معین، التاریخ، روایت دوری، به کوشش احمد محمود نور سیف، مکه، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.ا
|
