به یاد و یادبود شریف رضی

ه مناسبت ششم محرّم، سالروز درگذشت او

ابوالحسن محمّد بن حسین بن محمّد بن موسی ملقّب به رَضی موسوی یا شریف رَضی موسوی^۱، برادر شریف مُرتَضی، و نقیب و سرپرست علویان بغداد، در سال ۳۵۹ زاده شد^۲، و ۴۷ سال بعد، در روز یکشنبه ششم محرّم سال ۴۰۶ قمری درگذشت.^۳ ابن انجَب ساعی در سرگذشت-نامۀ او آورده است که شریف رضی نقابت علویان بغداد را بر عهده داشته ولی بعدها مقیمِ اهواز گشته و پسرش ابوالحسن الناصر نائب وی در کارهایش، از جمله نقابت علویان، شده است.^۴
وی به جهت تدوین سخنان منسوب به حضرت علی (ع) در قالب کتاب شریف نهج البلاغة شهرت فراوانی در میان امامیّه کسب کرده است. شریف رضی به لحاظ علمی بیشتر شخصیّتی ادبی دارد، و بطور خاص مقام وی در شعر عربی زبانزد همگان بوده است. به غیر از چند اثر موجز^۵، دیگر آثار او، آثاری در زمینۀ شعر و ادب^۶، و مباحث بلاغی ـ ادبی در قرآن و رِوایات است.^۷ نجاشی و علامۀ حلّی نیز در وصف وی، به بیان اینکه شریف رضی شاعر مبرِّزی بود اکتفا کرده و هیچ او را به متکلّم بودن توصیف نکرده¬اند.^۸ در فهرست آثار او هم که در رجال نجاشی آمده است حتّی نام یک اثر کلامی نظام¬مند دیده نمی¬شود. بر این اساس باید گفت که شریف رضی از حیث فعّالیّت کلامی و تأثیر گذاریش بر بالندگی کلام شیعه در آن روزگار رتبه¬ای به مراتب پایین¬تر از برادرش شریف مرتضی داشته، و نقشی بسیار کم¬رنگ-تر از او ایفا کرده است. با این وصف، از برخی دیدگاه¬های کلامی وی که در ضمن مباحث ادبی خود آورده تا اندازه¬ای می¬توان به خصائص اندیشۀ کلامی وی پی¬برد.^۹ برخی از آثار ادبی ـ بلاغی وی که از بخت خوش به دست ما رسیده و از خلال مباحث کلامی شایان توجّه مطرح در آن می¬توان با دیدگاه¬های کلامی شریف رضی آشنا شد عبارتند از:
۱) تلخیص البیان فی مَجازات القرآن^۱۰
۲) حقائق التأویل فی متشابه التنزیل
تنها بخش پنجم این اثر بر جای مانده و به طبع رسیده است.^۱۱
۳) المَجازات النَّبَویّة^۱۲
شریف رضی چنان که می دانیم همچون برادرش شریف مرتضی، محضر شیخ مفید را درک کرده و از او علم آموخته است. افزون بر این وی در اصولین، یعنی اصول فقه و کلام، شاگرد قاضی عبدالجبّار معتزلی بوده است. این امر از تصریحات خود شریف رضی مبنی بر اینکه نزد قاضی آثاری از او همچونالعمدة فی اصول الفقه^۱۳و تقریب الاصول^۱۴ و نیز شرح الاصول الخمسة^۱۵ را خوانده است قابل فهم است. اجمالاً می توان گفت که روش و منهج کلامی شریف رضی در بیشتر مسائل کلامی، تا آنجا که از مباحث طرح شده در آثار او بر می آید، همچون شریف مرتضی، همان روش و منهج استادش قاضی عبدالجبّار معتزلی است. با این حال، برای قضاوت و ارزیابی دقیق در باب خصائص اندیشه کلامی وی باید تحقیقات بیشتری صورت گیرد، اوّل از همه آنکه آراء کلامی وی از خلال آثارش گردآوری و مبوّب گردد.

نویسنده: حمید عطائی نظری
برچسب: شریف رضی، گردآورنده نهج البلاغة، معاصر، اصفهان