معرفی پایان‌نامه‌ علوی به زبان ایتالیایی

معرفی اثر
این اثر، رساله دکتری آقای حسین علی الشرهانی در رشته تاریخ از دانشگاه «مطالعات فدریکوی دوم ناپل» کشور ایتالیا در سال تحصیلی ۲۰۰۹- ۲۰۱۰ با عنوان «تغییراتی در سیاست مالی حکومت اسلامی در زمان خلافت علی ابن ابیطالب » می باشد.
این رساله شامل فهرست، مقدمه، چهار فصل و نتیجه گیری و کتابشناسی است.
نویسنده می‌نویسد گرچه بررسی‌های زیادی درباره شخصیت علی ابن ابیطالب انجام گرفته است اما هنوز جا دارد نگاه عمیق‌تری به وضع مدیریتی و اقتصادی این شخصیت داشته باشیم، تا بتوانیم طرز فکر اقتصادی واقعی علی را درک کنیم. با نظام مدیریتی حکومت اسلامی در زمان خلافتش و بینش اسلامی او بهتر آشنا شویم و درک درستی از نظراتش داشته باشیم همان نظراتی که قبل از او توسط پیامبر اعمال و اجرا می‌شد. روشی که به خلفای قبل از خود هم پیشنهاد کرده بود.
علی این روش را بکار بست و در طول دوران حکومتش که بسیار کوتاه هم بود، به ثمر نشست. قواعد حکومتی و اقتصادی که او وضع کرد، شواهد جاودان یک دیدگاه اقتصادی – حکومتی هستند که اصل عدالت مورد نظر اسلام را بطور کامل عینیت می‌بخشند. سیاست مالیاتی برای او بسیار مهم بود.
در این رساله فقط بصورت نظری به نامه علی به مالک بن الحارث، هنگام اعزامش به مصر، یا بررسی مساله با دیدگاه صرف اقتصادی و مملو از اصطلاحات تخصصی آن، توجه نشده است. مقصود ما از این رساله طرح سیاست علی از یک نقطه نظر ساده تاریخی است و بجای نظریه‌پردازی افراطی می‌خواهیم با در نظر گرفتن اقدامات عملی او به جنبه‌های عملی نزدیک شویم و این تجربه عملی او را در آن برهه تاریخی بررسی و ارزیابی کنیم؛ زیرا پیوند عمیقی بین جنبه‌های اقتصادی و تاریخی وجود دارد و نمی‌توان وقایع تاریخی را بدون تحلیل تأثیر عوامل اقتصادی بر آنها فهمید.
درواقع به وجه مالی اقتصاد اسلامی به عنوان موضوع تحقیق پرداخته می‌شود و ربط آن به سیاست حکومت اسلامی در یک مفهوم کلی بررسی می‌شود تا تاریخ آن زمان را بدرستی بفهمیم.
تا کنون بخش اعظم آثار و تحقیقات مربوط به چهار خلیفه اول، به مسائل مذهبی و سیاسی پرداخته و توجهی به اقتصاد نداشته و درک درستی از آن بدست نداده‌اند. درباره سیاست مالی حکومت اسلامی درزمان علی و مقایسه آن با خلفای پیشین کار زیادی نشده است و بدین ترتیب اصلاحات بزرگ علی به عمد یا به سهو نادیده گرفته شده است. درواقع دو بار در حق وجهه تاریخی علی ظلم شده است. اول وقتی گروهی از مسلمانان، شورشی ناعادلانه را علیه او پیش بردند و دوم وقتی پژوهشگران و محققان جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، مدیریتی و مذهبی خلافت او را نادیده گرفته و به ذکر آن نمی‌پردازند. منابع تاریخی که به این جنبه‌ها پرداخته باشند در مقایسه با منابعی که به ذکر جنگ‌های او همت گماشته‌اند، بسیار کم هستند. به این جنبه‌ها پرداخته نشد چون چنین مطالعاتی به معنای نقد خلفای پیشین و آشکار کردن سیاست‌های اشتباه آنها بود و از طرف دیگر نشان‌دهنده اصلاحات عظیمی بود که در زمان خلافت علی صورت گرفته بود. نقد خلفای پیشین همچون یک «تابو» بود که اکثر پژوهشگران از آن اجتناب می‌کردند.
فصل یک متمرکز بر خلافت علی و برنامه‌های او و شامل دو بخش است. در بخش اول شیوه به حکومت رسیدن سه خلیفه بعد از پیامبر را ذکر می‌کند معیارهای انتخاب خلفای پیشین را بیان می‌کند. مشکلات بسیار بزرگی را که جامعه مسلمین در این دوره با آن مواجه بود، مطرح می‌کند و نشان می‌دهد که ریشه مشکلات، سیاست‌های حکومتی و مالی خلفای قبل بوده که در زمان حکومت عثمان به اوج خود می‌رسد و درنهایت به کشتن او می‌انجامد. نظام به روی کار آمدن خلفا ارتباط تنگاتنگی با برنامه‌های اقتصادی هر یک از آنها دارد و مشکلاتی که این برنامه‌ها ایجاد کردند به وضوح نشان دهنده رابطه بسیار نزدیک سیاست و اقتصاد است. بخش اعظم قانون‌گذاری‌ها در زمینه مالی و مالیاتی حکومت اسلامی در واقع مربوط به دوره قبل از خلافت علی بود.
بخش دوم با بررسی آثار تاریخی مختلف، حدیث‌ها و شرح‌حال‌ها و... چگونگی بیعت با علی را که با حضور مردم مسلمان و اصحاب بود، مطرح می‌سازد. علی در همان روز اول انتصابش با طرح مشکلات موجود، برنامه اصلاحات سیاسی و اقتصادی خود را اعلام می‌کند. او در طول دوره خلافتش با ایجاد تغییرات در امور مالی حکومت اسلامی، برنامه‌اش را دنبال می‌کند. این تغییرات با لغو «طبقه گرایی» که به جامعه اسلامی صدمه زده بود و ناشی از سیاست تبعیض‌آمیز خلفای سابق در توزیع بیت‌المال بود، آغاز می‌شود.
در فصل دوم منابع مالی حکومت اسلامی بررسی می‌شود. با طرح «بیت‌المال مسلمین» که سازمان مرکزی مدیریت منابع مالی حکومت است، شروع می‌شود. در این رابطه تغییراتی که در این نهاد از زمان پیامبر تا شروع خلافت علی ایجاد شده بود و جنبه‌های مالی – حکومتی و سیاسی آن مطرح می‌گردد. اصلاحات علی در این نهاد مورد بررسی قرار می‌گیرد. به مالیاتهایی که در آن زمان رایج بود، پرداخته می‌شود، مالیاتهایی همچون«خراج»، «جزیه»، «زکات»، «فیء و غنایم» و «عشور». در هر مورد علل ایجاد این مالیاتها و تحول آن‌ها در دوره قبل از خلافت علی و شیوه جمع‌آوری آن و هزینه‌های مربوط بررسی می‌شود و اصلاحات و تغییرات علی در هر مورد بازبینی می‌شود.
در فصل سوم برای درک بهتر اصلاحات علی، شیوه‌های هزینه اموال عمومی و توزیع منابع دولتی در گذشته مطرح و تغییرات آن از زمان پیامبر تا زمان خلافت علی بررسی می‌شود. پس از آن تحولات و تغییراتی که علی ایجاد کرد، کاویده می‌شود تا ارزش و اهمیت این اصلاحات معلوم شود. این مهمترین بخش تحقیق حاضر است. برای این منظور به شیوه‌های ارسال همه اموال دولت به خزانه و بیت‌المال توجه شد و شیوه‌های مختلف توزیع این منابع در استانها و مرکز و در میان مسلمانان مورد بررسی قرار گرفت. بدین ترتیب معلوم شد که چه تبعیضاتی درزمان عمر و عثمان موجب پدید آمدن طبقات اجتماعی در میان مسلمانان شد و تغییرات علی چطور این طبقات را از بین برد. در این بخش همچنین ابداعات علی در ایجاد نهادهایی همچون تأمین اجتماعی و بنگاه‌های دولتی کشاورزی بزرگ مطرح می‌شود. از سوی دیگر شکل‌های مختلف اعتراض به برنامه اصلاحات علی که موجب پیدایش جریان‌های مخالف شد و متعاقباً به جنگ انجامید، هم بیان می‌شود.
در فصل چهارم به مدیریت مالی در دوره خلافت علی پرداخته می‌شود و اصلاحات او در این زمینه از طریق انتخاب والی‌ها و مأموران دولتی بر اساس معیارهای کاملاً دقیق ازجمله شرافت، تقوی، توانایی مدیریتی و دوری از فساد، تجربه کاری و توانایی حرفه‌ای و وفاداری به حکومت مطرح می‌شود. همچنین سیستم نظارتی محاسبه‌گر در استان‌های اسلامی سنجیده می‌شود. در این سیستم بازرسانی برای تحقیق فرستاده می‌شوند، شکایات مردم بررسی می‌شود، والیان و مأموران مالیاتی به پایتخت فراخوانده می‌شوند و نظارت مردم هم روی عملکرد حکمرانان وجود دارد. بدین ترتیب شبکه «عیون» یا مخبران حکومتی و سهم آنها در تأمین کنترل روی کشور بررسی می‌شود. در پایان نمونه‌هایی از تدابیر تنبیهی که خلیفه علی در برخورد با حکمرانان نالایق اتخاذ می‌کرد، بیان می‌شود.
در بخش نتیجه‌گیری نویسنده دستاوردهای تحقیقش را به شکل زیر بیان می‌کند:
۱ – این رساله نشان داد سیاست مالی خلیفه علی ابن ابیطالب دقیقاً مطابق روش پیامبر بوده است، به‌گونه‌ای که با وجود شرایط تاریخی متفاوت و منابع در اختیار مختلف، هیچ تفاوتی بین آنها نیست. این مساله ناشی از اعتقاد خلیفه علی به این امر است که مشکلات پدید آمده درون حکومت اسلامی فقط از طریق بازگشت به سیاست شخص پیامبر قابل حل هستند.
۲ – این تحقیق دلیل بحران‌هایی را که حکومت اسلامی در زمان خلیفه عثمان دچار آنها شده بود، نشان داد. یکی از دلایل اساسی، سیاست‌های مالی خلیفه عمر بویژه در توزیع بیت‌المال بود که خلیفه عثمان این سیاست را پی گرفت و در نهایت به قتلش انجامید. به همین دلیل خلیفه علی کوشید برای حل این مشکل، سیاست مالی عمر را تغییر دهد.
۳- علی در زمان انتخابش به عنوان خلیفه با یک موقعیت اقتصادی مواجه شد که مشخصه آن بهره‌کشی از منابع عمومی توسط دو گروه مشخص از مسلمانان بود، یکی خانواده عثمان و دیگری اصحاب قدیمی. جامعه به دو گروه بزرگ تقسیم شده بود: گروه تنگدستان و گروه اعیان. همه اینها تحت حکومتی بود که اسلام را دین خود قرار داده بود، دینی که برابری و عدالت جزء اصول متقن آن است. شرایط بدتر شد وقتی یک گروه از همکاران خلیفه عثمان موفق شدند مقداری از املاک و اموال متعلق به دولت را در کنترل خود درآورند. روش خلیفه علی محو تقسیم‌بندی جامعه اسلامی بر اساس طبقات اجتماعی بود و از طریق توزیع بیت‌المال بطور مساوی به این منظور رسید. بنابراین آن زمینها و اموال غصب شده در دوره قبل را به دولت برگرداند. بدین ترتیب توانست با همه مشکلاتی که دوران خلافتش پدید آمد، مقابله کند، آن چنان که مسلمانان بتوانند براستی زندگی در حکومتی را تجربه کنند که عدالت و برابری را تضمین می‌کند.
۴- این رساله نشان داد چطور خلیفه علی توانست یک سیستم دقیق را برای جمع‌آوری و توزیع دوباره منابع بیت‌المال ایجاد و اعمال کند. در خصوص مطالبه مالیات‌ها، خلیفه یک شیوه جمع‌آوری مبتنی بر مروت و انعطاف را بکار بست و از هر عملی که به مردم صدمه بزند، اجتناب می‌کرد. در خصوص توزیع دوباره، خلیفه یک سیستم مطمئن و سریع برای تقسیم بیت‌المال اتخاذ کرد که از انبار شدن قابل توجه آن در دست افراد ممانعت می‌کرد و نیز نیازهای فوری مسلمانان به این اموال را در آن زمان برطرف می‌کرد. بدین شیوه خلیفه بطور بنیادین سیاستی را که تا آن زمان حاکم بود و بر اساس آن اموال بیت‌المال در میان طبقات دولتی انباشته می‌شد و برای مدت طولانی نگاه داشته می‌شد، تغییر داد.
۵ – رساله نشان داد چطور خلیفه علی پایه‌های ایجاد یک نظام مدیریتی کامل را بنامی نهد تا مدیریت مالی موجود در آن زمان را با تعویض مأموران حکومتی که مردم مرتباً در زمان خلیفه عثمان از آنها شکایت می‌کردند، بهبود بخشد. درعین حال او یکسری معیارهای سخت را برای گزینش والیان و مأموران استانی و همچنین مکانیسم‌های دقیقی از جمله بازرسی حکومتی و شبکه مخبرین و ... را برای نظارت بر کار کارگزاران حکومتی اتخاذ می‌کند. این مکانیسم‌ها مانع هرگونه سوءاستفاده مالی کارگزاران حکومتی می‌شدند. بعلاوه مدل مدیریتی علی یک رابطه کاملاً تمرکززدایی شده میان استانها و پایتخت را نشان می‌دهد که در آن قدرت گسترده‌ای به حکمرانان اعطا می‌کند ولی در صورت سوءاستفاده و عدم کفایت فورا توسط قدرت مرکزی عزل می‌شوند.
نویسنده رساله همچنین به ارزیابی منابع مورد استفاده‌اش و مشکلاتی که در تهیه این اثر داشته، می‌پردازد. می‌گوید منابعی که برای انجام این تحقیق از آنها استفاده شده، بسیار زیاد و متنوع هستند و عمدتاً از منابع اصیل اسلامی محسوب می‌شوند که متعلق به ۱۲۰۰ سال قبل بوده‌اند. یکی از مزایای این تحقیق بهره بردن از طیف وسیعی از آثار اسلامی، اعم از منابع سیاسی، تاریخی، اقتصادی، حقوقی مکاتب مختلف، جغرافیایی، شرح حالی و نیز حدیث و سنت است. جایگاه نامه‌های علی به والیانش هم بسیار مهم است که دیدگاه حکومتی علی را نشان می‌دهد. تعداد قلیلی از آثار مدرن در خصوص موضوع مورد بحث این رساله نوشته شده است، که نویسنده از آنها بهره گرفته است.
مشکل اصلی نگارش این رساله، نوشتن متن آن به ایتالیایی است زیرا استفاده از اصطلاحات علمی برای پژوهشگر خارجی که زبان مادری‌اش ایتالیایی نیست، بسیار سخت است. بویژه چون می‌بایست در مدت محدودی همه‌چیز را بیاموزد و بکار ببرد. مشکل بعد دسترسی به منابع بود که در کتابخانه‌های ایتالیا ممکن نمی‌شد و مجبور بود به چند کشور عربی برای دیدن منابع مورد نظر سفر کند.
او این تحقیق را تلاشی برای تعمیق در دوره خلافت علی ابن ابیطالب و سیاست مالی حکومت اسلامی در این دوره می‌داند که نمی‌تواند خالی از اشکال باشد. اما این تلاش زمینه را برای تحقیقات بیشتر در آینده فراهم می‌سازد.

برچسب: خلافت، دوره خلافت، ایتالیا