کتابنامه عهد مالک

عهدنامه مالک اشتر و گزارشی از نسخ خطی شروح و ترجمه‌های آن

مقدمه
عهدنامه مالک اشتر، از طولانى‏ترین و جامع‌ترین ‏فرمانهاى مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که حضرت در آن آنچه را که یک حاکم و کارگزار در زمینه‌هاى مختلف اجتماعى، سیاسى، حقوقى، قضایى، نظامى و فرهنگى لازم داشته، بیان کرده است. موقعیت اجتماعى مالک و محبوبیت وى نزد امیرالمؤمنین علیه السلام و اطمینانى که به وى داشته، باعث شد که حضرت نامه‌اى جامع بنویسد تا در منطقه مصر که نزدیک دشمن (روم) بود دچار مشکل نگردد و به‌خوبی از عهد اداره آن منطقه حسّاس برآید. نقل فرازهایی از آن متن سترگ در ایامی که بشریت در سوگ از دست دادن تندیس عدالت، حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه السلام، نشسته است، برای خوانندگان این وبگاه، خالی از لطف نخواهد بود ان شاء الله.
۱. ما در این فرمان، پیش از همه چیز، پسر حارث را به پرهیزگاری و اطاعت خداوند متعال وصیت می‌کنیم، و از او انتظار داریم که در اجرای اوامر الهی دقیقه‌ای فروگذار نکند.
۲. ما به او خاطرنشان می‌کنیم که سعادت هر دو جهان در گرو رضای خداوند است، آنچنانکه بی خشنودی خدا هیچ طاعت، پسندیده و مقبول نخواهد افتاد.
۳. فرماندار مصر موظف است که از احکام مقدس اسلام با همه وسایلی که در دست دارد طرفداری کند، تا در مقابل به یاری و نصرت ایزد متعال امیدوار باشد.
۴. فرماندار مصر باید دیو هوس و مشتهیات خود را همچون پارسایان، پیوسته به زنجیر زهد و عبادت مقهور و محبوس دارد. زیرا عفریت نفس، آتشی است خاموش نشدنی و فروزان، که اگر دمی انسان را غفلت زده بیند، ناگهان دوزخ آسا شعله ور گردد و خرمن سعادت و حیات او را خاکستر کند.
۵. ای مالک! برای روزگار سختی چه ذخیره‌ای بهتر از نیکوکاری می‌توانی گذارد؟ آیا کدام پس‌انداز از عدل و داد برای ملوک و حکمرانها بهادارتر تواند بود؟ دانی که نفس پرهیزگار کدام است؟ آنکه در تمام حوادث زندگی بر هوس خویش پای گذارد و در داوری کاملاً بی‌طرف و میانه‌رو باشد.
۶. ای مالک! مهربان باش و رعیت را با چشمی پر عاطفه و سینه‌ای لبریز از محبت بنگر. زنهار! نکند ای چوپان که در جامه شبانی، گرگی خونخوار باشی و در لابلای پنجه‌های لطیف، چنگالهای دلخراش و جانفرسا پنهان داری!
۷. الا ای فرمانفرما! فرمانبران تو از دو صنف بیرون نیستند، یا مسلمان‌اند که با تو یک کیش و یک دین دارند، و یا پیرو مذاهب بیگانه که با تو همنوع و هم جنسند. ای بشر، آنها هم بشرند.
۸. ای مالک! تو بر مصر حکومت می‌کنی و امیرالمؤمنین بر تو، ولی پروردگار بی‌همتا بر همه ما.
۹. هرگز مگو که من مأمورم و معذور، هرگز مگو که به من دستور داده‌اند و باید کورکورانه اطاعت کنم. هرگز طمع مدار که تو را کورکورانه اطاعت کنند.
۱۰. تو اکنون بر تخت فراعنه خواهی نشست، و کشور مصر را به زیر فرمان خواهی آورد، و سپاه بیکران اسلام را در صحرای وسیع آفریقا سان خواهی دید. نکند این ابهت و حشمت تو را فراموشی آورد. یعنی فراموش کنی که تو مالکی و پدرت حارث نام داشته است، او بدرود جهان گفته و تو نیز امروز و فردا بدرود جهان خواهی گفت، و به کاروان مرموز ارواح متصل خواهی شد.
۱۱. مالکا! انصاف و عدل، سرلوحه برنامه حکومت است. دادگاه، خانه ملت است و قانون، حق عموم. در مقابل "قرآن" خویشاوندی و علاقه خصوصی هرگز موقعیت و احترام نخواهد داشت.
۱۲. ای مالک! مبادا در حکومت تو خادم و خائن یکسان باشد.
۱۳. الا ای پسر حارث! بدان که در هیچ کشور، مردم یکسان نتوانند بود. هم اکنون سازمان رعیت آن دیار را برای تو تشریح می‌کنم: گروهی سرباز و سپاهیند، عده‌ای حکام و امرا، جمعی قضات، و طبقه‌ای بازرگان و پیشه‌ور، و پائین تر از همه این دسته‌ها، مستمندان و تهی‌دستان جای دارند که بلا می‌کشند و محنت می‌بینند. همواره شکسته‌دل و خسته پیکرند. این طبقات مختلف را که می‌نگری، دمی هم به اعضای پیکر خویش بنگر! همانطور که دست غیر از پاست، و چشم از گوش جدا و بدور است، و در عین حال وظائف زندگی را به کمک و معاضدت یکدیگر ایفا می‌کنند، دسته‌های متعدد ملت نیز در عین جدائی باز به‌سوی مقصدی واحد پیش می‌روند، و به پشتیبانی یکدیگر یک هدف را تعقیب می‌کنند. خداوند مهربان در قرآن مجید برای همه طبقات، حدود و مقرراتی وضع فرمود و همگان را از برکت قانون و مساوات برخوردار کرد.
۱۴. احکام پروردگار همیشه در حکومت ما محترم، و رفتار پسندیده پیشوای عظیم الشان ما حضرت محمد بن عبدالله صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌ تا به دامنه محشر سرمشق امت اسلام است. ما نمی‌توانیم از آن اسلوب مقدس، کوچک‌ترین اغماض و تخطی روا داریم.
۱۵. افسر من! تو سربازی و بیش از همه به عظمت مقام سربازی آشنائی داری، و به حرارت خونی که در زیر حلقه‌های زره و کاسه کله خود جوش می‌زند، پی می‌بری.
۱۶. تو خوب می‌دانی که سپاهی را از چه ساخته‌اند، و قلب گرم و شجاعی که در پشت پیراهن سربازی کار می‌کند چقدر حساس و غیور است. سرباز دژ محکم و حصار پولادینی است که همچون سلسله جبال، حیات و ناموس محیط خویش را در پناه گرفته است و با قدرتی بهت‌آور، از پناهندگان خود دفاع می‌کند. سرباز، زینت کشور و دژ مستحکم خلق است. سرباز، نگهبان دین و پاسدار شرف و حرمت قانون است. سرباز، مدار امنیت راهها و حافظ کاروانیان شب پیماست...
۱۷. اما دل شکستگان تهیدست و مستمندان تیره بخت، همانهائی که پسر ابوطالب پیوسته به یاد ایشان است و همواره تیمار آنان می‌برد و غم آنان می‌خورد، آنها مرغان بی‌بال و پری هستند که در عین ناتوانی، شراره آه را می‌توانند تا دامن سرادق الوهیت شعله‌ور سازند.
۱۸. آنها شب زنده داران پارسا و سحرخیزان پرهیزگارند، که در محضر مردم ضعیفند ولی در پیشگاه خدا، مقامی محترم و بزرگ دارند. آنها را خداوند به دست تو ای فرماندار سپرده...
۱۹. اکنون که دولت ما دست دورباش بر سینه اراذل و نانجیبان زد، و از عظمت و غرورشان به حضیض تیره بختی فروکشید، نکند که بار دیگر چنگ توسل به دامن عدالت زنند و قضات را به وعده یا وعید، از احقاق حق منحرف سازند...
۲۰. ای مالک! اکنون درباره حکام و عمال تو که در مصر انجام وظیفه می‌کنند سخن می‌گویم: همچنانکه در سازمان ارتش و دادگستری تو را مکرر به انتخاب مردم آزموده و شریف سفارش کردم، راجع به فرمانداران آن کشور نیز پیش از همه چیز همان سفارش را تجدید می‌کنم. یعنی می‌گویم که حکام و نمایندگان تو در شهرستانها و ایالات سرزمین کهنسال مصر، باید از نظر تاریخ خانوادگی نجیب و شرافتمند باشند، باید در محیط عصمت و تقوی پرورش یافته باشند.
۲۱. الا ای مالک! هرگز از جریان امور کشور و طرز سلوک حکام با رعیت، لحظه‌ای غافل مباش! به جزئیات امور شخصاً رسیدگی کن و گزارشهای کشور را تا آخرین کلمه با دقت بشنو! این عمل چنان فرمانداران تو را در ایفای تکلیف، محتاط و دقیق خواهد کرد که از بیم بازرسان پنهان، در غایب و حضور به هیچ حرکت مخالف اقدام نکنند؛ به تو و همه فرماندارانم امر می‌کنم که قبل از اقدام در استفاده از مالیات کشور، به عمران و آبادی بپردازند.
۲۲. ای فرماندار! از بار گران ملت، لختی بردار! و بگذار که پرتگاه حوادث و ظلمات انقلاب را کاروان ما آسانتر طی کند، و بار وظیفه را سالمتر به منزل رساند.
۲۳. در بین کارمندان حکومت مصر، گروهی را که بر امانت و دیانتشان خاطر استوارداری برگزین، و آن گروه را به‌ویژه جهت رسیدگی به عرایض مستمندان برگمار! و با این وصف، خود در کوی و برزن به جستجوی ارباب حاجت برخیز! و مخصوصاً پریشانان را که در هر محیط از همه مظلوم‌تر و از همه خاموش‌ترند هنگام تشکیل دادگاه بر همه مقدم دار!
۲۴. الا ای مالک! یتیمان را می‌شناسی؟ کودکان خردسالی که در حساس‌ترین سنین عمر، پرستار را از دست می‌دهند و همچون نونهالی که در آغاز رستن بی باغبان ماند پژمرده می‌شوند، در هر کشور که باشند، پدری جز حکومت وقت ندارند.
۲۵. وصیتهای من بر مقام محترم حکومت بس گران می‌آید ولی چه باید کرد! اجرای اوامر پروردگار و ایفای تکالیف انسانیت، مشکل است.
۲۶. مالکا! با همه سفارشهای که در این فرمان به منظور حکمرانان و قضات ایراد شده، بازهم مطمئن نتوانم بود، مگر در موقعی که در برنامه شخصی خود هر ماهه یک روز بارعام دهی و عموم مردم را یکجای ملاقات کنی، و مخصوصاً حاجتمندان و دادخواهان را به نام پیش خوانی و به اصرار از تظلم و عرایض آنها تحقیق کنی؟
۲۷. ای پسر حارث! حکومتهای کسری و قیصر از مردم روی همی پوشانیدند، و از مجامع عمومی و غمکده‌های مستمندان گریزان همی بودند. اما تو ای حاکم مسلمانان، نباید از ملت خود محجوب و پنهان باشی.
۲۸. الا ای پسر حارث! در اجرای اوامر الهی بین خویش و بیگانه فرق مگذار! و پسر خود را بر سیاهان صحرای مصر رجحان مده! حق سنگین است و برداشتن آن دشوار.
۲۹. شما ای حکومتها چه گمان می‌کنید؟ آن شمشیر که بر کمرتان بستیم و آن کرسی که به افتخار شما گذاشتیم، برای آن نیست که خون مردم بریزید، یا دسترنج ییچارگان بخورید.
۳۰. مالکا! بکوش که مضامین این فرمان را به دقت انجام دهی! من و تو هر دو سربازیم و سزاوار است به نام عزیزترین آرزوهای خود، از مقام الوهیت درخواست کنیم که عمر ما را در خاک و خون میدان پیکار به پایان رساند و فضیلت شهادت نصیبمان کند، تا در آن جهان گلگون کفن و سپید روی از خاک برخیزیم...

ترجمه‌ها و شرح‌ها
عهدنامه مالک اشتر به لحاظ برخورداری از مضامین عالی و ارزشمند آن، همواره مورد توجه دانشمندان اسلامى و دولت‌های شیعی بوده و طی دوران اسلامی، شروح متعددی بر آن نگاشته‌اند. همچنین این اثر به زبان‌های مختلفی ترجمه گردیده و در جای‌جای این کره خاکی منتشر شده است که نیازمند ارائه گزارشی کامل از آنهاست. در این نوشتار کوتاه صرفاً گزارشی کوتاه از چهل عنوان اثر درباره عهدنامه مالک اشتر، شامل چند نسخه خطی از شروح و ترجمه‌های آن، که از کتاب معجم الآثار المخطوطة حول الامام علی بن أبی‌طالب علیه السلام، اقتباس نمودیم تبرکاً و تیمناً تقدیم عزیزان خواننده وبگاه خبری نسخ خطی (بساتین) می‌گردد.
۱. آثار ناصری = ترجمه و تفسیر عهدنامه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به مالک اشتر، للشّیخ محمّدتقی بن علی، الدّزفولی (المتوفی بعد ۱۲۹۱ هـ.)، مکتبة آیة‌الله المرعشی بقم: «۹۴۴۹ رقم مؤقّت».
۲. اکسیر الإسلام = شرح عهدنامه أمیرالمؤمنین علیه السلام، للسید صادق بن علی، الکاشانی، مکتبة مجلس فی طهران: «۳۳ سرور».
۳. بیعة الأفاخم = ترجمه و شرح عهد مالک اشتر = کلمة بیعة الأفاخم، لعلی بن میرزا أحمد، الجیلانی (القرن ۱۳ هـ .)، دارالکتب الوطنیة فی طهران: «۲۳۰ ف»؛ مکتبة المجلس فی طهران: «۱۳۷ سرور، ۱۳۵۴۲».
۴. تحفه علویه سلیمانیه= ترجمه عهدنامه مالک اشتر، للسید ماجد بن محمّد، الحسینی البحرانی (المتوفی ۱۰۹۷هـ .)، مکتبة فرهاد معتمد فی طهران: «۹»؛ مکتبة کلیة الآداب بجامعة طهران: «۳/۴۸ د»؛ مکتبة المجلس فی طهران: «۴۷۴۸»؛ مکتبة المدرسة الفیضیة بقم: «۶۴۶».
۵. تحفة الولی = ترجمه عهد مالک اشتر، لمحمّدحسین بن أحمد بن محمّد بن سمیع، الیزدی (المتوفی بعد ۱۲۲۷ هـ .)، مکتبة ملک العامّة بطهران: «۲۷۸۸»؛ مکتبة البلاط الدّنمرکی فی کبنهاک: «Add.۱۷»؛ نسخة کانت فی إحدی المکتبات فی کربلاء.
۶. ترجمه عهد اشتر، للکاشانی، المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «ذیل ۴۲۰۷».
۷. ترجمه عهد اشتر، لمحمّدصادق همای، المروزی المشهور بـ «وقایع نگار»، دارالکتب الوطنیة فی طهران: «۱۵۱ ف»؛ مکتبة ملک العامّة بطهران: «۱۹۳۷».
۸. ترجمه عهد اشتر از علی علیه السلام، لمترجم مجهول، مکتبة المجلس (سنا) فی طهران: «۱۰/۱۱۲۷».
۹. ترجمة عهد الإمام أمیرالمؤمنین علیه السلام لمالک الاشتر، للمولی محمّد کاظم بن محمّد فاضل، المدرّس المشهدی (المتوفی بعد ۱۱۰۷ هـ .)، دارالکتب الوطنیة فی طهران: «۱۹۱ف»؛ المکتبة الرّضویة فی مشهد: «۴۲۷ أخبار (۱۹۴۶)».
۱۰. ترجمة عهد الإمام علی بن أبی‌طالب لمالک الأشتر (باللغة التّرکیة)، لمترجم مجهول، دارالکتب المصریة بالقاهرة: «۴۴۴/ مجامیع ترکی».
۱۱. ترجمه عهد علی علیه السلام به اشتر، لمترجم مجهول، المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «۵۶۳۰».
۱۲. ترجمة عهد علی علیه السلام للأشتر، لمترجم مجهول، المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «۲/۵۱۶۳»
۱۳. ترجمه عهد مالک اشتر، لعبدالواسع، التّونی، مکتبة المجلس.
۱۴. ترجمه عهد مالک اشتر=ترجمة أحادیث فی سلوک الولاة = آداب الولاة = ترجمة وصیة أمیرالمؤمنین (ع) لمالک الأشتر حین ولاّه مصر، للعلاّمة محمّدباقر بن محمّدتقی، المجلسی الإصفهانی (المتوفی ۱۱۱۰ هـ .)، دارالکتب الوطنیة فی طهران: «۱۵۴۱ ف»؛ مکتبة آیة‌الله المرعشی بقم: «۲۹/۱۸۷، ۱۲/۸۸۳۹»؛ «۱۱۸۶ مصوّرة»؛ مکتبة جامع گوهرشاد فی مشهد: «۳/۱۰۱۰»؛ مکتبة کلیة الإلهیات بجامعة طهران: «۳/۷۸ مجموعة آل آقا»؛ مکتبة المجلس فی طهران: «۱۱/۳۰۵۹»؛ مکتبة مدرسة آیة‌الله المطهّری (سپهسالار) فی طهران: «۱/۵۴۱۸، ۵۸۶۴، ۱/۶۳۰۶»؛ مکتبة المدرسة الفیضیة بقم: «۴/۸۹۶»؛ المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «ذیل مجموعة ۵۸۷۸»؛ مکتبة المسجد الأعظم بقم: «۳۸۷۷»؛ مکتبة المشکاة فی جامعة طهران: «۶۷۰»؛ مکتبة أمیرالمؤمنین علیه السلام العامّة فی النّجف: «۶۵۴»؛ مکتبة المتحف الوطنی فی کراتشی بباکستان.
۱۵. ترجمه عهد مالک اشتر، لعلی‌رضا بن کمال‌الدین الحسین، الشیرازی الأردکانی الیزدی الشّهیر بـ. «تجلّی» (المتوفی ۱۰۸۵ هـ .)، المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «۲/۲۴۶۵».
۱۶. ترجمه عهد مالک اشتر، لمترجم مجهول، المکتبة الرّضویة فی مشهد.
۱۷. ترجمة عهدنامه إمام علی علیه السلام (باللغة الترکیة)، لمترجم مجهول، مکتبة نورالدین آغا فی السلیمانیة بإسلامبول: «۶/۷۹۱»
۱۸. ترجمه عهدنامه حضرت امیر علیه السلام به مالک اشتر، لمحمّدباقر بن إسماعیل، الخاتون‌آبادی (القرن ۱۲هـ .)، دارالکتب الوطنیة فی طهران: «۲۵۹۹»؛ مکتبة المشکاة فی جامعة طهران: «۴/۱۲۶۶»؛ مکتبة ملک العامّة بطهران: «۹۴۰»
۱۹. ترجمه عهدنامه حضرت امیر علیه السلام به مالک اشتر، لمحمّد بن مهدی، البهشتی، دارالکتب الوطنیة فی طهران: «۵۰۹، ۵۱۰، ۱۶۷۴، ۲۱۰۰»
۲۰. ترجمه عهدنامه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، الأفشار (القرن ۱۳هـ .)، مکتبة البلاط الإیرانی فی طهران: «۱۸۵۷».
۲۱. ترجمه عهدنامه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، لحیدر علی، الحسینی الحسنی (القرن۱۴هـ .)، مکتبة البلاط الإیرانی فی طهران: «۲۰۴».
۲۲. ترجمه عهدنامه حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر، لمترجم مجهول، دارالکتب الوطنیة فی طهران: «۱۵۱، ۱۹۱، ۷۰۲ ف»؛ المکتبة الرّضویة فی مشهد: «۱۶۴۰۱»؛ مکتبة المجلس فی طهران: «۴/۱۲۳۶»؛ مکتبة مدرسة آیة‌الله المطهّری (سپهسالار) بطهران: «۵۴۱۸، ۵۸۶۴، ۶۳۰۶»؛ مکتبة متحف مولانا فی قونیة بترکیا: «۱۲۳۶.۴».
۲۳. ترجمه عهدنامه مالک اشتر، للسّید صادق بن علی، الحسینی (المتوفی بعد ۱۲۷۲ هـ .)، مکتبة المدرسة الفیضیة بقم: «۲۰۴۳»؛ المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «ذیل ۴۲۰۷».
۲۴. ترجمه عهدنامه مالک اشتر، لمحمّدجعفر بن فاضل، المشهدی، مکتبة المجلس فی طهران: «۴/۱۴۲۸۲».
۲۵. ترجمه عهدنامه مالک اشتر، لمترجم مجهول، مکتبة آیة‌الله المرعشی بقم: «۸۰۵۵»؛ مکتبة علی أصغر المهدوی الخاصّة فی طهران: «۲۲۵»؛ مکتبة المشکاة فی جامعة طهران: «۳/۱۰۲۶»؛ المکتبة الرّضویة فی مشهد.
۲۶. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (الأولی)، لمیرزا محمّد إبراهیم بن محمّد مهدی، النوّاب الطّهرانی الشّیرازی المشهور بـ «بدائع نگار» (المتوفی بعد ۱۲۷۳ هـ .)، دارالکتب الوطنیة فی تبریز: «۲۹۵۶»؛ المکتبة الرّضویة فی مشهد: «۸۰ أخبار»؛ مکتبة ملک العامّة بطهران: «۱/۱۳۱۰، ۱/۴۳۱۰».
۲۷. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (الثّانیة)، لمیرزا محمّد إبراهیم بن محمّد مهدی، النوّاب الطّهرانی الشّیرازی المشهور بـ «بدائع نگار» (المتوفی بعد ۱۲۷۳ هـ .)، المکتبة الرّضویة فی مشهد «۴۲۸ أخبار (۲۰۹۳)»؛ مکتبة المجلس فی طهران: «۷۷۵»؛ المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «۵۵۶۸».
۲۸. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (منظوم)، لتقی الشهیر بـ «عنوان نگار» (المتوفی بعد ۱۲۳۴هـ .)، المکتبة الرضویة فی مشهد: «۱۶۵۱۰».
۲۹. ترجمه فرمان حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به مالک اشتر، لعلی بن محمّد، القاجار الکرمانی (القرن ۱۴هـ .)، مکتبة البلاط الإیرانی فی طهران: «۲۰۳».
۳۰. ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر، لعلی‌رضا...، المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: «۳/۲۴۶۵».
۳۱. رموز الإمارة = ترجمه عهد اشتر (منظوم)، لمیرزا أحمد بن محمّدشفیع، الشیرازی الشّهیر بـ «وقار» (المتوفی ۱۲۹۸ هـ .)، مکتبة المجلس فی طهران: «۴۹۰۴»؛ مکتبة ملک العامّة فی طهران: «۶۱۵۲».
۳۲. سعادة الملوک = ترجمه عهدنامه مالک اشتر، لمرتضی بن محمّدتقی، البهبهانی الموسوی النّجفی، دارالکتب الوطنیة فی تبریز: «۳۵۲۰».
۳۳. شرح عهد مالک اشتر، لمؤلّف مجهول، مکتبة مدرسة آیة‌الله الگلپایگانی بقم: «۱۰۰۷».
۳۴. شرح عهدنامه علیعلیه السلام = ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر = ترجمه عهدنامه مالک اشتر، للمولی محمّد صالح بن محمّدباقر، الرّوغنی القزوینی (المتوفی ۱۱۱۶ هـ .)، مکتبة السید نصرالله التّقوی بطهران مکتبة المجلس فی طهران: «۲۷، ۴۹۱۴»؛ مکتبة محتشم السّلطنة الإسفندیاری الخاصّة بطهران المنتقلة إلی دارالکتب الوطنیة بطهران مکتبة مدرسة آیة‌الله المطهّری (سپهسالار) بطهران: «۳۰۹۶»؛ مکتبة الهدایتی الخاصّة بقم المنتقلة إلی مکتبة مدرسة آیة‌الله الگلپایگانی بقم مکتبة معهد کاما - خزانة مانکجی فی بومبای بالهند: «۸۳».
۳۵. شرح عهدنامه علیعلیه السلام، لمؤلّف مجهول، مکتبة المجلس فی طهران: «۷۰».
۳۶. شرح عهدنامه علی برای اشتر، للسید حسین بن محمّد بن أبی‌الرّضا، الحسینی العلوی الآوی (القرن ۸ هـ .)، مکتبة تشستربیتی بدبلن فی إیرلندا: «ذیل مجموعة ۳۰۸، کتابتها سنة ۷۲۹هـ بخطّ أبی‌المحاسن محمّد بن سعد النخجوانی الشهیر بـ ابن الساوجی» (عنها مصوّرة فی المکتبة المرکزیة بجامعة طهران: ۵/۳۴۳۲ و ۷۰۶۲ فلم).
۳۷. قانون الولاة فی سیاسة الرّعاة = شرح عهد مالک اشتر = جزء من تاریخ مصر قدیماً، للسید محمّدحسن بن علی، الموسوی القزوینی النّجفی (المتوفی ۱۳۶۱هـ .)، نسخة الأصل بخطّ المؤلّف کانت عند السید ضیاءالدّین بن علی الموسوی القزوینی
۳۸. مثنوی ترجمه عهد امیرالمؤمنین علیه السلام، لمیرزا أحمد بن محمّدشفیع، الشّیرازی الشّهیر بـ. «وقار» (المتوفی ۱۲۹۸ هـ .)، مکتبة المجلس فی طهران: «۴۹۰۴»؛ مکتبة ملک العامّة بطهران: «۶۱۵۲»
۳۹. نصایح الملوک و آداب السّلوک = شرح عهد مالک اشتر، للمولی أبی‌الحسن الشّریف بن محمّد طاهر بن عبد الحمید، العاملی الأفتونی الأصفهانی النّجفی (المتوفی ۱۱۳۸ هـ .)، مکتبة کلیة الحقوق بطهران: «۱۵۱»؛ مکتبة مدرسة آیة‌الله المطهّری (سپهسالار) بطهران: «۲۹۴۶».
۴۰. هدیات الحسام فی عجائب الهدیات للحکام = شرح عهد مالک اشتر، لمحمّدحسین بن علی نقی، الهمدانی (القرن ۱۴هـ .)، مکتبة آیة‌الله المرعشی بقم: «۱/۳۷۱۷».

نویسنده: حسین متقی
برچسب: مالک اشتر، دوره خلافت، مصر