ملاحظاتی درباره نسخه خطّی علی‌نامه

مشخصات ظاهری نسخه

این دستنویس به شماره ۲۵۶۲ در موزه مولانا در قونیه نگهداری می‌شود.روی یکی از برچسب‌هایی که به پشت جلد کتاب زده‌اند، شماره ۲۶/۱۷۱۶ به چشم می‌خورد؛ اما روی آن شماره را خط زده‌اند. قطع کتاب بنا بر یادداشت متصدّیان موزه، ۱۵× ۵/۲۲ سانتیمتر است. رنگ جلد آن قهوه‌ای سوخته است و طبله دارد. آستر بدرفه جلد، کاغذ ابری است و کتاب ترمیم شده و برخی عباراتی که در داخل جلد آن نوشته شده بود زیر چسب و کاغذ صحافی رفته است. نسخه در ۲۹۶ ورق شماره‌گذاری شده، اما به اشتباه برگ‌های میان اوراق ۱۲۱ و ۱۲۲، و میان ۱۷۷ و ۱۷۸، و میان ۲۷۴ و ۲۷۵ شماره نخورده است. بنابراین متن موجود در ۲۹۹ ورق است و در شمارش ابیات کتاب باید ۳۸ بیت شعر به ازای هر یک از این اوراق، بر تعداد ابیات علی نامه افزود.

تعداد ابیات

بر هر ورق نسخه ۱۹ بیت نوشته شده است، اما در صفحاتی که سرنویس دارند تعداد ابیات از ۱۹ بیت کمتر است و در این صفحات، عنوان جای یک بیت را گرفته است. به عبارت دیگر، این گونه صفحات ۱۸ بیت دارند. ضمناً سه صفحه از نسخه یا سفید است و یا ابیات کمتری بر آنها نوشته شده است. مثلاً برگ ۶۱ پ که آخرین ورق داستان حرب جمل است فقط هشت بیت دارد، زیرا داستان جنگ جمل در نیمه این ورق تمام می‌شود.^۱ بر برگ ۶۲ ر هیچ شعری نوشته نشده و این ورق تنها شامل برخی اسامی و عبارات منثور است که چند سطر آنها را در ورق طوری پاک کرده‌اند که قابل خواندن نیست. برگهای ۶۲ پ و ۶۳ ر سفید رها شده، اما مجدول است و به نظر می‌رسد که می‌خواسته‌اند در این جدول چیزی به نثر بنویسند، اما آن مطلب نوشته نشده و این دو ورق سفید مانده است. این صفحات مجدول، شاید نشانه این باشد که در مادر نسخه این دستنویس چیزی بر آنها نوشته شده بوده یا نقش و نگاری داشته‌اند. بعدها کسی جز کاتب اصلی در داخل جدول برگ ۶۳ ر به خط درشتی در دو سطر نوشته است: «قال علیه السلام الله محمد علی» که سطر اول عبارتِ «قال علیه السلام» و سطر دوم اسامی «الله محمد علی» است. در سطر دوم، مرکّبِ کلمه «الله» به هم دویده و پخش شده است. سرنویس برگ ۶۳ پ جای سه بیت را گرفته است، یعنی این صفحه فقط ۱۶ بیت شعر دارد. برگ ۲۹۶ پ نیز فقط ۱۶ بیت دارد، زیرا داستان در آن ورق به پایان می‌رسد. با احتساب عنوان برگ‌های سفید و سه برگ اضافی که شماره نخورده است، تعداد ابیات این دستنویس ۱۱۲۳۱ بیت خواهد بود؛ و اگر ۵ بیت که به سبب سهل‌انگاری کاتب مکرر شده است را به حساب نیاوریم، شماره ابیات این دستنویس به ۱۱۲۲۶ بیت خواهد رسید.
ابیاتی که در متن مکرر شده است، هر گاه در صفحه واحد باشند به اقرب احتمالات معلول اشتباه کاتب‌اند که به اشتباه بیتی را دو بار نوشته و به جهت پرهیز از نازیبایی نسخه، بیت اضافی را خط نزده است. مثلا در برگ ۱۳۲ ر، ابیات یکم و هفتم بجز یک کلمه عیناً مانند یکدیگرند:
^۲

همچنین در برگ ۱۶۶ پ، ابیات یکم و دوم مانند هم هستند:
تنها در این مورد است که کاتب متوجه اشتباه خود شده و مطابق سنّت قدما در حاشیه دست راست بیت علامت زده و حرف میم را به نشانه «مکرر» نوشته است. در برگ ۲۰۲ ر نیز به سبب اشتباه در کتابت یک بیت اضافی ایجاد شده است:
پیداست که کاتب پس از نوشتن بیت چهاردهم این صفحه، هنگامی که بیت پانزدهم را می‌نوشته، چشمش به مصراع دوم بیت چهادرهم افتاده و آن مصراع را به جای مصراع دوم بیت پانزدهم نوشته است؛ اما چون متوجه اشتباه خود شده، بیت را یکبار دیگر به درستی استنساخ کرده و نتیجتاً بر تعداد ابیات این صفحه یک بیت (یعنی بیت پانزدهم که یک مصراعش از بیت شانزده و یک مصراع دیگرش از بیت چهارده اخذ شده) افزوده است. این اشتباه به همین ترتیب در برگ ۲۴۸ ر نیز رخ داده و سه بیت پنجم و ششم و هفتم در واقع دو بیت هستند که به دلیل دوباره‌نویسیِ کاتب تعدادشان به سه بیت افزایش یافته است:
در مورد این ابیات معلوم است که کاتب بیت پنجم را درست نوشته و به سراغ بیت ششم که مصراع اول آن را درست نوشته رفته و سپس چون چشم از کاغذ برداشته تا به نسخه‌ای که از آن نقل می‌کرده نگاه کند، اشتباهاً نگاهش به مصراع دوم بیت پنجم افتاده و آن مصراع را به جای مصراع دوم بیت ششم استنساخ کرده است. اما چون متوجه اشتباه خود شده، در بیت هفتم صورت درست بیت ششم را چنانکه در مادر نسخه بوده است نوشته است. بنابراین این سه بیت در واقع دو بیت بیش نیستند و بیت ششم از اجتماع مصراع اول بیت ششم و مصراع دوم بیت پنجم نسخه اصل بر اثر خطای باصره کاتب ایجاد شده است. کاتب نسخه یک بیت دیگر را هم در برگ ۲۶۲ ر تکرار کرده است:
چنانکه گفتیم در این پنج مورد، پنج بیت اضافی که به اقرب احتمالات در مادر نسخه دستنویس علی‌نامه موجود نبوده و معلول خطای کاتب است، به متن افزوده شده است. بنابراین چون این پنج بیت از تعداد کلّ ابیات موجود این منظومه (یعنی ۱۱۲۳۱) کاسته شود، رقم ۱۱۲۲۶ که تعداد ابیات غیر مکرر دستنویس است به دست می آید. در هر حال، کلّ ابیات این دستنویس (اعمّ از مکرر و غیر مکرر) همان ۱۱۲۳۱ بیت است که در دست داریم. ^۴
باید توجه داشت که دستنویس علی‌نامه افتادگی دارد. توضیح آنکه ده ورق به ده ورق، بر سه گوش سمت چپ تقاطع جدول از بالا، سه حرف «ع س ر» که وارونه نوشته شده‌اند به چشم می‌خورد. ظاهراً منظور از «ع س ر» کلمه «عشر» عربی است که حرف شین را بدون نقطه نوشته‌اند، زیرا در برگ‌های ۱۴۲، ۱۶۲، ۱۸۱، ۱۹۱، ۲۰۹، ۲۱۹، ۲۴۷، ۲۵۷، و۲۷۶ نقاط شین را گذاشته و «ع ش ر» ضبط کرده است. در هر صورت، این سه حرف بر صفحه روی اوراق ۵، ۱۵، ۳۵، ۴۵، ۵۵، ۶۵، ۷۵، ۹۳، ۱۰۳، ۱۱۳، ۱۲۲، ۱۳۲، ۱۴۲، ۱۵۲، ۱۶۲، ۱۷۲، ۱۸۱، ۱۹۱، ۲۰۹، ۲۱۹، ۲۲۹، ۲۴۷، ۲۵۷، ۲۶۷، ۲۷۶و ۲۸۶ به خطّی غیر از خط کاتب اصلی، به صورتِ وارونه نوشته شده است. این علامت‌گذاری ها کار صحّاف است که کتاب را در کرّاسه‌های ده ورقی جمع می‌آورده است. بنابراین در مواضعی که فاصله بین دو «عشر» بیش از ده ورق یا کمتر از آن است را باید افتادگی نسخه فرض کرد. چون اولین ورقی که کلمه «عشر» در گوشه جدول آن آمده ورق پنجم این نسخه است و کلمه «عشر» نیز ده ورق به ده ورق تکرار می‌شود، می‌توان احتمال داد که برگ پنجم، آغاز کرّاسه دوم و در واقع یازدهمین برگ این دستنویس بوده است. ^۵ پس باید بپذیریم که شش ورق از ابتدای این نسخه افتاده است. اگر فرض کنیم که صفحه اول این شش ورقِ مفقود، سفیده بوده یا مطالبی به جز شعر بر آن نوشته بوده است ـ مثلا نام کسی که کتاب به رسم خزانه او نوشته شده بوده یا عنوان کتاب ـ، و اگر احتیاطاً صفحه دوم نسخه را هم صفحه فهرست کتاب فرض کنیم، می‌توانیم بپذیریم که حدوداً پنج ورق شعر از آغاز این کتاب از دست رفته است. در این پنج ورق از دست رفته هم لابد صفحه اول سرلوح و سپس بسمله و سپس سرنویسی مربوط به جنگ جمل داشته که جای حدود سه بیت را می‌گرفته است، همچنانکه صفحه اول داستان جنگ صفّین هم در این نسخه جای سه بیت را گرفته است. اگر این فرض صحیح باشد، لابد بر صفحه اول بخش از دست رفته نسخه حدود ده پانزده بیت شعر نوشته بوده است. بنابراین نامعقول نیست اگر فرض کنیم که دست کم چهار ورق از شش ورقی که از اول این دستنویس افتاده است (یعنی برگ‌های بی‌سرنویس) هر کدام حاوی ۳۸ بیت (۱۹ رو + ۱۹ پشت) شعر بوده، و بر یک ورق دیگر که سرنویس داشته فقط ۳۵ بیت (۱۶ رو + ۱۹ پشت) بیت شعر نوشته بوده و یک ورق هم در اصل سفید بوده است. اگر تعداد ابیاتی را که بر این اوراق از دست رفته بوده است بر شماره ابیات دستنویس علی‌نامه بیفزاییم (۳۸ + ۳۵ + ۳۸ + ۳۸ + ۳۸ + ۱۱۲۳۱ = ۱۱۴۱۸)، تعداد ابیات آن را پیش از اینکه شش ورق اولِ نسخه از آن ساقط شود باید حدود ۱۱۴۱۸ بیت فرض کرد.
اما چنانکه استاد ایرج افشار به بنده متذکر شدند، گذشته از افتادگی آغازین، این نسخه در مواضع دیگر هم افتادگی دارد. اگر به اوراقی که علامت «عشر» در آنها پیداست نگاهی بیفکنیم، می‌بینیم که فاصله میان برگ‌های ۷۵ و ۹۳ که کلمه «عشر» بر جدول آنها نوشته شده، هجده برگ بیشتر نیست در حالیکه این کلمه ده ورق به ده ورق تکرار می‌شود. بنابراین باید احتمال داد که میان این اوراق دو برگ افتادگی وجود دارد. پس باید به ازای هر برگ، ۳۸ بیت (۳۸ + ۳۸= ۷۶) یا حدوداً ۷۶ بیت دیگر را نیز به تعداد ابیات این نسخه افزود. به همین صورت در مورد افتادگی‌های دیگر میان این نسخه نیز که ظاهراً بین اوراق ۱۹۱ و ۲۰۹ و ۲۲۹ و ۲۴۷ بوده‌اند، به ازای هر ورق ۳۸ بیت و برای این چهار ورق مجموعاً ۱۵۲ بیت، باید افتادگی فرض کرد. بنابراین تعداد ابیات این دستنویس پیش از نابود شدن شش برگ از آغاز و شش برگ از میان آن به ۱۱۶۴۶ بیت بالغ می‌شده است. حتی اگر سرنویسی بر اوراقی که از میان دستنویس ساقط شده‌اند بوده باشد، یا رقم اصلی ابیات این اوراق با آنچه که بنده فرض کرده‌ام قدری فرق داشته باشد، تعداد ابیات این نسخه نباید از ۱۱۶۴۶ بیت چندان بیشتر یا کمتر بوده باشد، والله اعلم. ^۶

شماره‌گذاری برگه‌ها

شماره‌گذاری صفحات مسلماً پس از علامت کرّاسه‌ها صورت گرفته است. چنانکه گفتیم، صحّاف یا کس دیگری کرّاسه‌های این نسخه را ده ورق به ده ورق با علامت «ع س ر» یا «ع ش ر» مشخص کرده است. در نگاه اول، به نظر می‌رسد که گاهی این شخص در علامت‌گذاری‌های خود مرتکب اشتباه شده است. مثلاً بعد از برگ ۷۵ ر به جای اینکه کلمه «عشر» را بالای برگ ۸۵ ر بنویسد، بالای برگ ۹۳ ر نوشته است. علت نخواندن شماره‌گذاری اوراق با علامت «ع ش ر»، این است که شماره‌گذاری برگ‌های نسخه پس از نوشته شدن علامت کراسه‌ها صورت گرفته؛ بنابراین علت اینکه علامت «ع ش ر» پس از برگ ۷۵، به جای اینکه در برگ ۸۵ نوشته شده باشد، در برگ ۹۳ نوشته شده، این است که نسخه در این موضع، دو برگ افتادگی دارد و پیش از این که اوراق آن شماره‌گذاری بشود یک ورق که روی آن علامت «ع ش ر» موجود بود و یک ورق که این علامت را نداشته، میان برگ‌های ۷۵ و ۹۳ از نسخه ساقط شده است. همین وضع میان برگ‌های ۱۹۱ و ۲۰۹ و ۲۲۹ و ۲۴۷ نیز مشاهده می‌شود و ما تعداد ابیات این شش ورق از دست رفته را به حدس و گمان بر تعداد ابیات نسخه افزوده‌ایم. برخی تناقضات دیگر میان شماره‌گذاری اوراق نسخه و علامت کرّاسه‌ها، معلول شماره نخوردن چند ورق از این دستنویس است و در واقع تناقضی در میان نیست. مثلاً میان برگ ۱۱۳ و ۱۲۲ که هر دو علامت کرّاسه را دارند بیست ورق فاصله است، زیرا یک ورق بین ورق ۱۲۱ و ۱۲۲ شماره نخورده است و بنابراین ورق ۱۲۲ کتاب در واقع باید شماره ۱۲۳ را داشته باشد. به همین قیاس در کرّاسه‌ای که از ورق ۱۷۲ آغاز و به ورق ۱۸۱ ختم می‌شود هم یک ورق پس از برگ ۱۷۸ شماره نخورده و بنابرین ورق شماره ۱۸۱ در واقع برگ ۱۸۲ نسخه است. همچنین در کرّاسه‌ای که از برگ ۲۶۷ شروع و به ۲۷۶ ختم می‌شود، به سبب عدم شماره‌گذاری برگی که پس از ورق ۱۷۴ آمده، برگ ۲۷۶ در واقع برگ ۲۷۷ این دستنویس است. آنچه قدری عجیب به نظر می رسد این است که علامت کرّاسه در ورق ۱۵ هست اما در ورق ۲۵ نیست و دوباره در ورق ۳۵ هست. ولی تعداد اوراق میان برگ‌های ۱۵ و ۳۵ بیست ورق یا دو کرّاسه است و افتادگی‌یی در این موضع به چشم نمی‌آید یا اگر هست بنده متوجه آن نشده‌ام.
برای آنکه خواننده تصویری روشن از موضوع داشته باشد، علامت‌گذاری کرّاسه را با قید اینکه آیا «ع س ر» نوشته یا «ع ش ر» چنان که در نسخه دیده‌ایم نقل می‌کنیم: ۵ (عسر)، ۱۵ (عسر)، ۳۵ (عسر)، ۴۵ (عسر)، ۵۵ (عسر)، ۶۵ (عشر)، ۷۵ (عسر)، ۹۳ (عسر)، ۱۰۳ (عسر)، ۱۱۳ (عسر)، ۱۲۲ (عسر)، ۱۳۲ (عسر)، ۱۴۲ (عشر)، ۱۵۲ (عسر)، ۱۶۲ (عشر)، ۱۷۲ (عسر)، ۱۸۱ (عشر)، ۱۹۱ (عشر)، ۲۰۹ (عشر)، ۲۱۹ (عسر)، ۲۲۹ (عسر)، ۲۴۷ (عشر)، ۲۵۷ (عشر)، ۲۶۷ (عسر)، ۲۷۶ (عشر)، ۲۸۶ (عسر).
گذشته از معین کردن عشرات کرّاسه‌ها، صحّاف و یا همان شخصی که علامات کرّاسه‌ها را نوشته است، لغت «پنجاه» را نیز به صورت وارونه میان بیت اول و دوم در ستون میانی جدول نوشته است. منظور از این نشانه‌گذاری معلوم نیست و نمی‌تواند مربوط به تعداد اوراق باشد، زیرا تساوی در آن رعایت نشده است. در هر حال، این علامت‌گذاری در اوراق ۱۵ ر، ۷۵ ر، ۱۲۲ر، ۱۸۱ر، ۲۴۷ر دیده می‌شود. هر کس این شماره‌ها را گذارده، به تقریب شماره نهاده و لغت «پنجاه» را هم به طور واضح با حرف «پ» فارسی نوشته است.
گفتیم این نسخه ظاهراً در دست شخصی موسوم به «حاجی علی» بوده که مذهب تشیّع داشته است. ^۷ حاجی علی نام خود را به دو صورت در این نسخه نوشته است: یکی با حروف گسسته در حاشه جدول صفحات ۴۰ پ، ۶۱ پ، ۶۲ر، ۱۰۱پ، ۱۲۳پ، ۱۴۵ ر، ۱۶۴ پ، ۱۸۴ ر، و ۲۸۲ ر، و دیگر با همان حروف گسسته در فاصله میان مصراع‌های اول برخی از ابیات. این صورت دوم در صفحات ۲۰۳ پ، ۲۴۹ پ، ۲۶۷ پ، ۲۸۲ ر مشاهده می‌شود. با اینکه نوشتن رکابه در بسیاری از نسخه‌های خطی مرسوم است، این نسخه بجز سه رکابه که بر صفحات ۱۵۱ پ، ۲۰۱ پ، و ۲۶۶ پ دیده می‌شود، رکابه ندارد. ^۸

عناوین متن

این کتاب بیست و چهار عنوان دارد که پانزده عنوان به مرکّب سرخ و خطی به غیر از خط کاتب اصلی نوشته شده و جای نُه سرنویس نیز خالی مانده است. سرنویس‌های کتاب از قرار زیر است:
ورق ۳ پ: «بیعت کردن با امام بحقّ امیرالمؤمنین علی».
این سرنویس خط‌خوردگی دارد زیرا ابتدا نوشته بوده‌اند: «مجلس اول از رفتن علی»، اما روی این عبارت را خط زده و آن را به صورتی که گفتیم تغییر داده‌اند.
ورق ۹ ر: «مجلس دوم از حرب جمل».
ورق ۲۲ پ: «مجلس سوم از حرب جمل».
در ورق‌های ۲۵ ر، ۳۷ پ، ۴۰ پ، ۵۱ ر، ۵۵ ر، نیز جای سرنویس خالی مانده است.
در ورق ۶۱ پ جای دو سرنویس خالی است، اما عبارات زیر به نثر نوشته شده است: «شاه مردان شیر یزدان ولی سبحان علی بن ابی طالب علیه السلام هر بامداد که نماز بگذاردی چون سلام دادی اول بر این دوازده تن لعنت کردی: معاویه، یزید، و عمر و بوالاعور و حبیب بن مسلمه و عبدالرحمن بن خالد و ضحاک بن قیس و ولید بن عتبة و بوموسی و مروان و عمرعاص [کذا] و ابی سلول [یک کلمه ناخواناست] و بر آنها که بر ایشان لعنت نکنند.

پس از این عبارات، جای یک سرنویس خالی است. سپس دو سطر بوده که آن را پاک کرده‌اند، به طوری که عباراتی که در آن سطور نوشته شده خوانا نیست.
می‌توان چنین نتیجه گرفت که عبارات منثور، حاوی جملات توهین‌آمیزی نسبت به برخی رجال تاریخ اسلام بوده که مورد نفرت شیعه بوده‌اند و کسی که صاحب این کتاب بوده، یا به دلیل سنّی بودن و یا به دلیل اینکه توهین به این اشخاص را اخلاقاً جایز نمی‌دانسته، آنها را نپسندیده و پاک کرده است.
در صفحه بعد، یعنی برگ ۶۲ ر باز چند جمله هست که بیشترش را پاک کرده‌اند و درست خوانا نیست؛ اما حدس می‌زنم که اگر این صفحه را زیر اشعه مادون قرمز قرار دهند عبارات آن را بتوان خواند. آنچه که بنده می‌توانم بخوانم این است:
«کما في العلّامه [ناخوانا]ـک تمام بود تمام [؟] سگ بانگ کردن است [ناخوانا] و بانگ کردن میان دو سگ با یکدیگر به طریق جنگ یعنی سگ بانگ کننده است.»
این جملات به اقرب احتمالات درباره معاویه بوده که نام او در لغت به معنی «ماده سگ فحل» است، و «لقب سگ بانگ کننده» نیز شاید به همین سبب به او داده شده است. پس از این عبارات پاک شده، اسامی تعدادی از شیعیان حضرت امیرالمؤمنین (ع) آمده است؛ و پس از فهرست اسامی، نوشته اند: «صحابه دیگر اولاد مصطفا [کذا] و مرتضا [کذا] فرزندان او بر پیامبر نماز کردند تا معلوم بوَد». سپس عبارت «دوازده مجلس» با حروف گسسته به صورت: «د و ا ز د ه م ج ل س» به خط و مرکّبی به غیر از خطّ و مرکب اصلی نوشته شده؛ اما از طرز نوشتن حرف «ل» که دورش کم است، معلوم می‌شود که خط قدیم است.
در ورق ۶۳ پ، جای سرنویسی خالی است که جای سه بیت را گرفته است. این احتمالاً آغاز کتاب دوم بوده که ماجرای جنگ صفّین است.
عناوین مجالس جلد دوم چنین است:
ورق ۶۴ ر: «مجلس اول از حرب صفّین»
ورق ۸۳ پ: «مجلس دوم از حرب صفّین»
ورق ۱۰۲ ر: «مجلس سیّم از حرب صفّین»
ورق ۱۲۴ر: «مجلس چهارم از حرب صفّین»
ورق ۱۴۵ر: «مجلس پنجم از حرب قاسطین لعین»
ورق ۱۶۴ پ: «مجلس ششم از حرب صفّین»
ورق ۱۸۴ ر: «مجلس هفتم از حرب صفّین»
ورق ۲۰۴ر : «مجلس هشتم از حرف صفّین»
ورق ۲۲۳ ر: «مجلس نهم از حرب صفّین»
ورق ۲۵۰ ر: «مجلس دهم از حرب صفّین»
ورق ۲۶۷ ر: «مجلس یازدهم از حرب صفّین»
ورق ۲۸۲ ر: «مجلس دوازدهم از حرب صفّین»
چنانکه گفتیم همه صفحات نسخه با رنگ سرخ مجدول شده است و فقط صفحات ۱۳۹ پ و ۱۴۰ ر بدون جدول نوشته شده‌اند. ابیات داستان همه در داخل جدول آمده‌اند، مگر جایی که حرف یا حروفی از آخر مصراع دوم از جدول بیرون می‌مانده و ناچار آن موارد خارج از جدول در هامش نوشته شده است (نگاه کنید به اوراق ۶ر، ۳۲ ر، ۱۴۹ر، ۲۱۴ ر، و بسیاری موارد دیگر). آخر برخی از مصراع‌ها برای پرکردن جا دو خط کوچک موازی به طور مورّب کشیده است (مثلاً صفحات ۱۳ ر، ۱۰۰ پ، ۲۰۶ ر، ۲۸۶ پ و بسیاری مواضع دیگر). این نحوه پرکردن جا را در بسیاری از نسخه‌های خطی فارسی می‌بینیم (مثلاً هزار حکایت صوفیان ۶۶ ر، ۷۰ ر، پ). در دو مورد که کاتب نسخه نتوانسته کلمه‌ای را در نسخه اصل بخواند، جای آن کلمه را خالی گذاشته است (نگاه کنید به ۵۴ پ، بیت ۳؛ ۶۱ر، بیت ۹).

تصحیحات نسخه

تصحیحات ابیات به چند صورت انجام گرفته است. در مصراع‌هایی که کلمه‌ای به تکرار گردیده یا به غلط نوشته شده روی آن را خط زده‌اند (مثلاً ۱۶۲ ر، ۱۷۵ پ، و جز آن). و در موارد بسیار نادری، کلمه صحیح را بالای صورتِ نادرستِ آن نوشته‌اند بدون اینکه متن را خط بزنند. مثلاً در صفحه ۱۷۲ پ آمده است که: «بطیر ابابیل شد آن هلاک». در این مصراع بالای کلمه «آن»، صورت صحیح را ـ که ظاهراً «پس» بوده است ـ نوشته‌اند اما کلمه «آن» را خط نزده‌اند. افتادگی‌های متن به قلم ریزتری یا بالای مصراع (مثلاً ۱۸۸ پ، ۲۰۴ پ)، یا زیر مصراع (مثلاً ۲۱۶ پ)، و یا به سبب کمبودِ جا هم در بالا و هم در پایین مصراع نوشته شده است (مثلاً ۱۷۶ر). در دو مورد جاافتادگی در حاشیه صفحه به صورت سرپایین نوشته شده است، مطابق سنّت قدما که آن را سرپایین یا سربالا از محل افتادگی می‌نوشتند. ^۹ مورد اول از اینها صفحه ۳۵ پ است که در آن کلمه «خون» در مصراع دوم بیت هشتم جا افتاده بوده و با زدن علامت در محلّ درست کلمه، این کلمه را در حاشیه دست راست افزوده‌اند. مورد دوم در صفحه بی‌شماره‌ای دیده می‌شود که میان اوراق ۱۷۸ و ۱۷۹ آمده است. بیت آخر این صفحه این است:
زیر مصراع یکم این بیت، خارج از جدول، کسی که بنده از خطش حدس می‌زنم ممکن است صاحب نسخه (یعنی حاجی علی) باشد، نوشته است: «بشد روی خورشید از هجر زرد». معلوم است این تصحیح ذوقی است و بیت را از معنی اصلی خودش دورتر کرده است. به اقرب احتمالات کاتب می‌خواسته بنویسد:
اما کاتب اشتباهاً بیت را به صورتی که در متن می‌بینیم نوشته است. مصحح که متوجه بی‌وزن و بی‌معنی بودن مصراع یکم شده بوده است، آن را به ذوق خود تصحیح کرده اما با این تصحیح بیت را از معنی اصلی آن دور کرده است. شاعر می‌گوید: «هنگامی که ماه روی خودش را بر تیره شب عرضه کرد، رخ شب از هجر خورشید زرد شد». شاعر خواسته زرّین بودن مهتاب را کنایه از زردی روی شب که علتش هجران از خورشید بوده است بگیرد؛ هر چند این شیرینکاری شاعر علی‌نامه مانند بیشتر تعابیر او بسیار خنک و بی‌مزه است. در هر حال هر کس که مصراع یکم بیت را تصحیح کرده است، مطلب را درست نفهمیده و به ذوق خود چیزی نوشته و گذشته است.
یک تصحیح دیگر بر کناره صفحه 92 پ دیده می‌شود که ممکن است نشان از مقابله این نسخه با نسخه دیگری باشد. در کنار بیت ششم صفحه 92 پ، علامت کوچکی به شکل > گذاشته شده که در تصحیح نسخ قدیم مرسوم است، و بیت هفتم را در حاشیه دست راست نسخه از همان محل نوشته است. به عبارت دیگر، بدین طریق خواسته نشان بدهد که ابیات ششم و هفتم پس و پیش شده‌اند. طبعاً چنین تصحیحی از مقوله تصحیحات ذوقی نیست و لابد کسی که آن را اعمال کرده به نسخه دیگری از این کتاب که در آن این دو بیت تقدیم و تأخیر داشته‌اند دسترسی داشته و تقدیم و تأخیر ابیات را بدین نحو متذکّر شده است. ^۱۱
ناگفته نماند که یک مورد از تذکر تقدیم و تأخیر کلمات به همان شیوه قدیم، یعنی نوشتن حروف میم و خا بالای کلماتی که پس و پیش شده‌اند، در این نسخه دیده می‌شود. در صفحه ۴۹ ر، بیت ۱۶ نوشته شده است:
بالای کلمه «شد» حرف خا را به علامت تأخیر، و بالای کلمه «سخت» حرف میم به علامت تقدیم، گذاشته شده تا خواننده بفهمد که صورت صحیح این مصراع چنین است: «چنان سخت شد کار بر بصریان». در هر حال، چون خط بیت حاشیه با خط کاتب اصلی متفاوت است، باید احتمال داد که این افزودگی پس از کتابت نسخه صورت گرفته است. بالای همین صفحه عبارت «قالب الارواح» به همین خط در حاشیه نوشته شده است.

نکته‌هایی درباره رسم‌الخط نسخه

دکتر شفیعی کدکنی آنچه را که درباره رسم‌الخط این دستنویس گفتنی است، در مقاله ممتّع خود ذکر کرده‌اند یکی دو موردی که می‌توان به افادات ایشان افزود این است که ناسخ دو حرف کاف و گاف را همیشه مثل هم به صورت کاف نوشته است مگر در دو مورد. در صفحه ۶ پ (بیت هفتم) روی سرکش لغتِ آگنده سه نقطه قرار داده است تا گاف را از کاف متمایز کرده باشد، و در صفحه ۷ پ نیز در ترکیب ثناگو همین قاعده را رعایت کرده است. نگارنده در این دستنویس همین دو مورد را از تمییز کاف از گاف در کتابت دیده است. اگر در موارد دیگری باشد بنده متوجه آنها نشده‌ام. همچنین، تا آنجا که من دیده‌ام، کاتب نسخه همیشه چ را به صورت ج می‌نویسد.
یکی دیگر از خصوصیات رسم‌الخط این نسخه، به تفصیلی که خواهیم گفت، حکایت از آن دارد که این دستنویس از روی مادر نسخه کهنی استنساخ شده؛ زیرا در کلماتی که با حا نوشته می‌شوند : (مانند محل ۱۷۳ ر، حذر ۱۸۰ پ، احنف ۲۷۱پ و بسیاری موارد دیگر) زیر حرف حا یک حـ کوچک می‌نویسد تا این حرف با حروف همانند (یعنی: ج، خ، چ) اشتباه نشود. اگر تصویر نسخه روشن نباشد، خواننده ممکن است این حاء را به اشتباه سه نقطه تصور کند و حرف با چ بخواند. این اشتباه، به سبب روشن نبودن میکروفیلم نسخه، برای استاد شفیعی کدکنی پیش آمده است؛ زیرا در واژه‌نامه‌ای که از لغات مهم این دستنویس در مقاله ممتع خود آورده‌اند، لغت چرام را در معنی «چراگاه حیوانات» درج کرده‌اند و بدین بیت علی‌نامه استناد نموده‌اند که:
در این که واژه چرام به معنی «چراگاه» در ادب فارسی ـ از جمله شعر سنایی ـ وارد شده حرفی نیست. آنچه که قابل توجه است این است که لغتی که در این بیت چرام خوانده شده در واقع همان حرام معروف است که حا کوچکی زیر حرف اولش نهاده اند و در عکس مانند سه نقطه حرف چ به نظر می‌رسد.
گذشته از این که کاتب صور جدید و قدیم برخی کلمات را کنار هم به کار می‌برد (مثلا نوشت / نبشت؛ بدید / بدیت؛ امید/ اومید) گهگاه دُمِ الفی را که به حرف ماقبل پیوسته از محل تقاطع الف و حرف ماقبل به پایین می‌کشد. این شیوه رسم‌الخط را در نسخه‌هایی دیده‌ام که یا در قرن پنجم کتاب شده‌اند (الابنیة في حقائق الأدویة به خط اسدی طوسی مورخ ۴۴۷ هجری، و ترجمان البلاغة رادویانی به خط قطبی شاعر شاگرد اسدی مورخ رمضان ۵۰۷ هجری) و یا که از روی مادر نسخه های متعلق به آن قرن استنساخ گردیده‌اند (مانند نسخه غرر السیر ثعالبی مورّخ ۵۹۳ هجری که در کتابخانه داماد ابراهیم پاشا به شماره ۹۱۶ محفوظ است و به گمان من از روی مادر نسخه‌ای که در قرن پنجم کتابت شده بوده استنساخ شده است). این گونه نسخ معمولاً به خطی که کوفی شرقی، کوفی خراسانی، یا کوفی غزنوی خوانده شده‌اند یا به یکی از متفرعات آن شیوه کتابت نوشته شده‌اند.
در نسخه‌های قدیم معمولاً زیر حرف عین یک حرف عـ کوچک، و زیر حاء ـ چنانکه گفتیم ـ یک حـ کوچک می‌نوشتند، چنانکه زیر و زبر برخی دیگر از حروف نیز علامات خاصی می‌گذاشتند. این رسم به تدریج منسوخ می‌شود و در نسخه‌های قرون هفتم و هشتم کمتر می‌توان این نشانه‌ها را دید، مرگ در نسخی که از روی یک مادر نسخه قدیمی استنساخ شده باشند و کاتبان آنها به تقلید از شیوه مادر نسخه‌ای که نقل می‌کرده‌اند این علامات را در متن وارد کرده باشند. اما حتی این کاتبان هم در مورد گذاشتن این علامات کارشان یکدست نبوده است. در هر صورت، از کشیدگی دم الف، و دو مورد گذاشتن سه نقطه به جای سرکش حرف گاف ، و گذاشتن علامت زیر حرف حا ، نگارنده این احتمال را نامعقول نمی‌داند که نسخه علی‌نامه از روی مادر نسخه‌ای استنساخ شده باشد که به شیوه دستنویس‌های قرن پنجم نوشته شده بوده است. سبک خط و کتابت دستنویس علی‌نامه نشان می‌دهد که این دستنویس چنانکه استاد شفیعی کدکنی حدس زده‌اند در قرن هفتم یا هشتم کتابت شده،^۱۳ و یا چنان که بنده گمان می‌کنم، اندکی زودتر، مثلاً در اواخر قرن ششم.

کاتب نسخه

نام کاتب نسخه در ترقیمه آن به صورت «محمد بن مسعود المقدم التستری» که در آن کلمه «المقدم» بی‌نقطه نوشته شده، آمده است. بالای عبارت «محمد بن» نام «محمود» را به خطی که به نظر بنده خط کاتب نسخه نیست افزوده‌اند. بنابراین بنده گمان می‌کنم که در مورد نام کاتب این نسخه دو احتمال را باید در نظر گرفت: احتمال اول این است که نام او همان «محمد بن مسعود» است و شخصی به غیر از او بعدها نام «محمود» را بالای کلمات «محمد» و «بن» اضافه کرده است. دلیل آنکه کلمه «محمود» نمی‌تواند نوشته خودِ کاتب باشد این است که معمولاً انسان نام خودش و نام پدرش را فراموش نمی‌کند. بنابراین دلیلی ندارد که کاتبی که نامش «محمد بن محمود بن مسعود» است این نام را به «محمد بن مسعود» تغییر بدهد، و هم نام پدرش «محمود» و هم کلمه «بن» را فراموش کند و مجبور شود که بعداً «محمود» را بالای دو کلمه «محمد بن» اضافه کند. بنابراین نام کاتب این نسخه را باید «محمد بن مسعود» تصوّر کرد نه «محمدِ محمود بن مسعود»، چنان که در ترقیمه نسخه می‌بینیم. احتمال دوم این است که «محمدِ محمود بن مسعود» نام کاتب این نسخه نباشد و از دستنویس اصل یا نسخه مادر در اینجا استنساخ شده باشد. به عبارت دیگر، «محمدِ محمود بن مسعود» نام کاتب نسخه اصل بوده که کاتب نسخه قونیه ترقیمه نسخه مادر را عیناً نقل کرده است. می‌دانیم که برخی از کاتبان ترقیمه نسخه اصل را نقل می‌کرده‌اند و ترقیمه نسخه‌ای را که استنساخ کرده بودند خود نمی‌نوشتند. ^۱۴ اگر ترقیمه این نسخه را ترقیمه نسخه اصلی بداینم که این نسخه از روی آن کتابت شده است، آن گاه می‌توان احتمال داد که کاتب در نقل آن ترقیمه دچار اشتباه شده و نام «محمود» را در اسم و نسبی که در ترقیمه نسخه اصل دیده بوده اسقاط کرده است .

نویسنده: محمود امید سالار
برچسب: ادبیات فارسی، معاصر، اروپا و آمریکا، خراسان