رونمایی از نسخه‌برگردان علی‌نامه

گزارش هفتاد و سومین نشست تخصصی میراث مکتوب

هفتاد و سومین نشست از سلسله نشست‌های مرکز پژوهشی میراث مکتوب به مناسبت ماه مبارک رمضان به رونمایی از کتاب علی نامه سروده به سال ۴۸۲ از سراینده ای متخلص به ربیع، با مقدمه دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی و دکتر محمود امید سالار اختصاص داشت که گزارش آن در این نوشتار می‌آید.
هفتاد و سومین نشست از سلسله نشست‌های مرکز پژوهشی میراث مکتوب به مناسبت ماه مبارک رمضان به رونمایی از کتاب علی نامه سروده به سال ۴۸۲ از سراینده ای متخلص به ربیع، با مقدمه دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی و دکتر محمود امید سالار اختصاص داشت.
این نشست عصر روز دوشنبه ۱۴ شهریور د ر محل مرکز برگزار شد.
سخنرانان نشست عبارت بودند از آقای دکتر علی موسوی گرمارودی، آقای دکتر یاحقی و آقای دکتر سجاد آیدنلو. همچنین در این نشست اساتیدی چون دکتر مهدی محقق، دکتر محمد علی آذر شب، دکتر آذرتاش آذرنوش، دکتر امامی ، دکتر علی اشرف صادقی، حجت الاسلام جعفریان و دکتر علی رواقی حضور داشتند.
پیرو سنت همیشگی ابتدا رئیس مرکز، دکتر اکبر ایرانی ضمن خیر مقدم به ایراد سخنان خود پرداخت و گفت این اثر نخستین متن کهن حماسی شیعی است که اکنون بر خاوران نامه (قرن ۹) که تا پیش از این در این موضوع مقدم بود مقدم است.
دکتر ایرانی در ادامه به تاریخچه آشنایی با این اثر و ثبت آن در فهرست نسخ خطی قونیه اشاره داشت و گفت این اثر که در کتابخانه قونیه ترکیه نگهداری می شود نخستین بار از سوی عالم و ادیب شیعی، گولپینارلی، در فهرست نسخ خطی قونیه ثبت شده است.
وی همچنین به اولین مقاله در موضوع علی نامه توسط استاد شفیعی کدکنی اشاره داشت که در سال ۱۳۷۹ در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد به تفصیل به معرفی این اثر پرداخته است. وی در ادامه گفت از جلد اول این اثر اثری نیست و از جلد سوم نیز که ربیع در پایان جنگ صفین وعده سرودن جنگ نهروان را داده نیز اثری در میان نیست.
دکتر ایرانی در ادامه به تناسب بحث به ضمیمه شماره ۱۶ فصلنامه آینه میراث اشاره داشت که توسط محمود امیدسالار و با عنوان متون شرقی، شیوه های غربی و با پیشگفتاری از مدیر مسئول، دکتر ایرانی ، به چاپ رسیده است اشاره داشت. این اثر نیز به دفاع از شاهنامه و در پاسخ به ادعاهای نابه حق غربیان به نگارش در آمده است.
اولین سخنران نشست، دکتر علی موسوی گرمارودی به ایراد سخنان خود پرداخت. وی سخنان خود را با محوریت بررسی شاهنامه و علی نامه به لحاظ هنری و چند و چون آن در شعر آغاز کرد.


وی ابتدا منظومه های روایی شعر فارسی را از یک دیدگاه به منظومه های حماسی، رزمی، حکمی و عرفانی تقسیم کرد. به زعم وی در میان منظومه های روایی، رزمی یا حماسی، شاهنامه فردوسی بر چنان قله ای ایستاده که همه بر بلندای او چشم دوخته و به پای آن نمی رسند. در این میان آثاری به تقلید از شاهنامه سروده شده اند همچون علی نامه (قرن ۵)، خاوران نامه (قرن ۹)، حمله حیدری (اوایل قرن ۱۳) و ... .
دکتر گرمارودی در ادامه برای سنجش میزان ذوق هنری علی نامه ابتدا به این سوال پاسخ گفت که صرف نظر از محتوا، آیا شعر روایی را شعر به معنای اخص می توان دانست یا نه؟ در پاسخ به این پرسش برخی این قالب از شعر را شعر به معنای اخص دانسته و برخی ندانسته اند. حال به گمان آنانکه این قالب از شعر را شعر به معنای اخص ندانسته اند آیا این ادعا در مورد شاهنامه نیز صادق است یا نه که به زعم دکتر گرمارودی چنین نیست و فردوسی در سراسر شاهنامه سترگ خویش اغلب شاعر به معنای اخص است به این معنا که شعر به سراغ او آمده و او در تصرف شعر است و نه شعر در تصرف او وگرنه سخنوری سترگ و سخته و پخته است که حتی یک بیت نقض ندارد.
وی در پاسخ به این پرسش در مورد علی نامه به سخن دکتر شفیعی کدکنی ارجاع داد و آن را فصل الخطاب دانست. دکتر شفیعی در مقدمه خود بر علی نامه بیان کرده اند که با چشم پوشی از خطاهای بیشمار کاتب و بعضی ضعفهای ناشی از گوینده می توان گفت ربیع ابیات خوب هم سروده و در میان حدود ۱۲ هزار بیت موجود می توان حدود ۳ هزار بیت قابل ستایش یافت که به زعم دکتر گرمارودی پس از چاپ حروفی و رفع ایرادات ناشی از کاتب چه بسا به بیش از این مقدار بتوان معتقد بود.
دکتر گرمارودی در پایان سخنان خود به دو مزیت عمده علی نامه در مقایسه با دیگر آثار مشابه به ان اشاره داشت که عبارتند از اینکه چهره تاریخی علی نامه بسیار جدی تر از آثار مشابه خود است و همچنین از آنجا که این اثر به لحاظ زمانی نزدیکترین اثر به شاهنامه است، خود به خود بیشترین شباهت زبانی را به شاهنامه دارد که بر ارزش آن می افزاید.
سخنران بعدی دکتر جعفر یاحقی سخنان خود را با شگفت انگیز خواندن منظومه شیعی علی نامه و سروده شدن آن در اندک سالیانی پس از شاهنامه فردوسی آغاز کرد.


وی درادامه به نقد پیش داوریهای علمی اشاره داشت که همواره موجب دور شدن از واقعیت تاریخ می شود.
او از جمله این پیشداوریها را اعتقاد به برپایی و استحکام پایه های مذهب تشیع در دوره صفویان و نگاه تردید آمیز به پیش از این دوره دانست. به عنوان مثال بسیاری از مقتل خوانی ها که عده ای گمان آن دارند که برساخته دوره صفویه است، مطالبی است که در آثار کهنی همچون تاریخ طبری و بیهقی دیده می شود. از این رو ادعای صفوی بودن مذهب تشیع ادعایی باطل است و خود علی نامه نیز اکنون دلیل دیگری بر رد این ذهنیت است. دکتر یاحقی در ادامه گفت با اینکه این اثر در دوره خود مهجور بوده است ولی می بایست رد پای ان را در دیگر آثار جستجو کرد و ارتباط این اثر با دیگر آثار را دریافت که این خود کار پژوهشی مستقلی را می طلبد.
دکتر یاحقی همچنین با بررسی تاریخ دوره سروده شدن این منظومه و فعال بودن تشیع در خراسان و قم و کاشان این احتمال را مطرح کرد که ربیع، شاعر منظومه، ارتباطی با خراسان و علویان و مناقبیان داشته است. از جمله شواهد این ادعا بحث زبان و شیوه ادای کلمات به خراسانی است که دکتر شفیعی کدکنی در مقاله خود به آن اشاره داشته است.
یاحقی همچنین به وضعیت شاهنامه در ان دوران اشاره داشت که با بی مهری مواجه بوده است و این اثر می تواند واکنشی در برابر آن بوده باشد. به عبارت دیگر در شرایطی که شاهنامه به عنوان یک اثر ملی - تاریخی مطرح بوده است، علی نامه با رویکرد دینی - مذهبی سروده شده است. اینگونه است که حس ملی به گونه ای که در اثر فردوسی موج می زند در علی نامه دیده نمی شود و شاهد بر آن نیز میزان به کار بردن برخی کلمات از سوی ربیع در علی نامه است. به عنوان مثال واژه شاهنامه ۵ مورد، ایران یک مورد، رستم ۹ مورد، به کار رفته است در حالی که به عنوان مثال واژه معاویه بیش از ۳۵۰ مورد ذکر شده است. دکتر یا حقی در پایان باقی ماندن این اثر با تمام نقص هایش در گذر قرنها و سالم ماندن آن از پس سوانح ایام را موهبتی بزرگ دانست و بر تحقیقی جامع بر آن تاکید کرد.
اخرین سخنران نشست، دکتر سجاد آیدنلو، سخنان خود را با قدردانی از چاپ نفیس این اثر از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب آغاز کرد و گفت: کتاب مورد بحث یعنی علی نامه علاوه بر تناسب موضوعی با ایام مبارک ماه رمضان، از آنجا که پایان کتابت تنها نسخه شناخته شده در هفتم ماه رمضان بوده است نیز با این ایام مناسبت دارد.


آیدنلو با اشاره به این بیت از ربیع که خطاب به خود سروده و گفته:
به بررسی یک احتمال پرداخت و آن اینکه محتمل است ربیع در کنار علی نامه حمزه نامه ای نیز سروده باشد. وی در ادامه به مقالات اندکی اشاره داشت که به موضوع و معرفی علی نامه پرداخته اند. پس از این مقدمات آیدنلو گفت که تلقی تقابل اندیشه دینی و مذهبی با شاهنامه مختص شیعیان نیست و شاهد اهل تسنن نیز دارد.
دکتر آیدنلو در بخش دیگر سخنان خود به بیان شواهدی مبنی بر توجهات ربیع به شاهنامه و تاثیری پذیری از آن پرداخت. از جمله آن شواهد عبارتند از استناد ربیع همچون فردوسی به منبع منثور و اسم صاحب ماخذ، گریزهای تعلیمی در میان و پایان روایات به شیوه شاهنامه، تاثیر پذیری از لغات یا ترکیبات شاهنامه، توجه به صور خیال شاهنامه و در مواردی حتی عین یا مشابه ابیات شاهنامه.
سخنان اخرین سخنران نشست به بررسی افسانه و اسطوره در علی نامه پایان یافت. وی در توضیح گفت منظومه هایی که تا کنون در مورد حضرت علی علیه السلام به دست ما رسیده است به لحاظ میزان اسطوره بودن متفاوت است. علی نامه در این میان بیشتر جنبه تاریخی دارد تا داستانی.
پس از پایان سخنان سخنرانان اساتید حاضر در جلسه به بیان نظرا خود پرداختند.
از جمله دکتر محمد علی آذر شب تاکید کرد که مبادا علی نامه را اثری ضد ملی بنامیم چرا که این اثر در جای خود با گفتمان دینی، حماسه ای در جامعه آفریده ولی حماسه ای علوی که الگوی آن متفاوت با شاهنامه است.
دکتر مهدی محقق نیز به خانم مصححی اشاره داشت که حدود ۱۵ سال پیش در کنگره مستشرقین در مجارستان گفته بود در حال تصحیح علی نامه است و قصد آن دارد که نسخه موجود در دانشگاه تهران را نیز تهیه کند. و این مسئله این احتمال را مطرح می کند که نسخه دیگری از علی نامه موجود باشد.
پایان بخش جلسه صرف افطار به میزبانی مرکز پژوهشی میراث مکتوب بود.

منبع: سایت اینترنتی میراث مکتوب